نوع مقاله : مقاله پژوهشی
نویسندگان
1 کارشناس ارشد مدیریت ورزشی، دانشکده تربیت بدنی و علوم ورزشی، دانشگاه تهران، تهران، ایران.
2 استادیار گروه مدیریت ورزشی، دانشکده تربیت بدنی و علوم ورزشی، دانشگاه تهران، تهران، ایران
3 استادیار گروه مدیریت ورزشی، دانشکدۀ علوم ورزشی و تندرستی، دانشگاه تهران، تهران، ایران.
چکیده
هدف از این پژوهش، شناسایی عوامل موثر در توسعه شهر فعال با رویکرد ترویج ورزش شهروندی بود. روش پژوهش از نوع مطالعه کیفی اکتشافی نظاممند برمبنای رویکرد تحلیل مضمون (تحلیل تماتیک) بود. جامعه آماری تحقیق شامل مدیران و کارشناسان خبره ورزش همگانی، مدیران و کارکنان خبره شهرداری کلانشهرها، مدیران مجموعه‌های ورزشی شهرداری، افراد متخصص و آگاه به ورزش شهروندی و اساتید مدیریت ورزشی دانشگاهی بود که مورد مصاحبه قرار گرفتند. نمونهگیری در بخش کیفی به روش قضاوتی انجام گرفت (21نفر). ابزار پژوهش شامل دو ابزار مطالعه کتابخانه ای و مصاحبه بود. روایی محتوایی ابزار مصاحبه ابتدا با استفاده از نظر متخصصان و توافق مصححان مورد تأیید قرارگرفت.
نتایج نشان داد که شاخص های مؤثر در توسعه شهر فعال با رویکرد ترویج ورزش شهروندی شامل سه بخش شاخص های فرآیندی، عملکردی و پیامدی بود. یافته ها حاکی ازآن بود که مدیران شهرداریها و فدراسیون ورزشهای همگانی به برگزاری همایش های پیاده‌روری و دوچرخه‌سواری بیشتر از قبل توجه کنند و برنامههای (اهدای جوایز برای افراد و برگزاری رایگان برنامه) را در جهت ترغیب مردم به این فعالیتها برنامهریزی کنند. همچنین توجه ویژهای به ایجاد مسیرهای اختصاصی (دوچرخه‌سواری، پیاده‌روی و دویدن)، پارکهای بانوان، زیرساخت های لازم برای ورزش همگانی در پارکها و ایستگاه های تندرستی داشته باشند تا بتوانند مردم را در جهت ایجاد شهر فعال به ورزش شهروندی و فعالیت بدنی ترغیب کنند.
کلیدواژه‌ها
عنوان مقاله [English]
Identifying effective factors in the development of an active city with the approach of promoting citizen sports
نویسندگان [English]
- Sahar Ghasemi 1
- Amin Dehghan Ghahfarokhi 2
- Ahmad Mahmoudi 3
1 Master's degree in Sports Management, Faculty of Physical Education and Sports Sciences, University of Tehran, Tehran, Iran.
2 assistant professor, Sport management department, faculty of physical education and sport sciences, University of Tehran, Tehran, Iran
3 Assistant Professor, Department of Sport Management, Faculty of Sport Sciences and Health, University of Tehran, Tehran, Iran.
چکیده [English]
The research is to identify the effective factors in the development of an active city through the approach of promoting citizen sport. The methodology used in the research was a systematic exploratory qualitative study based on a thematic analysis approach. The statistical population included managers and expert of public sports, managers and expert employees of metropolitan municipalities, managers of municipal sports complexes, people who are experts and knowledgeable about citizen sports, and university sports management professors who were interviewed. The sampling of qualitative parts was done using the judgment method, for a total of 21 people. The interview tool was based on the opinion of experts and the agreement of the editors. It used the library study and interview tools.
The results showed that the effective indicators in the development of an active city through the approach of promoting citizen sports included three parts: process, performance, and outcome indicators. The findings indicated that the managers of the municipalities and the Federation of Public Sport should pay more attention to the holding of hiking and cycling conferences than before and programs (giving prizes to individuals and holding free programs) in order to encourage them. People should plan these activities and also pay special attention to the creation of dedicated paths (cycling, walking, and running), women's parks, and infrastructure necessary for public sport in parks and stations and health skills to encourage people to exercise citizenship and physical activity in order to create an active city.
کلیدواژه‌ها [English]
- Active city
- Citizenship sport
- Sport for all
شناسایی عوامل موثر در توسعه شهر فعال با رویکرد ترویج ورزش شهروندی
سحر قاسمی[1]
امین دهقان قهفرخی[2]
احمد محمودی [3]
10.22034/ssys.2023.2971.3175
تاریخ دریافت مقاله: 31/06/1402
تاریخ پذیرش مقاله: 04/09/1402
مقدمه
در دوران معاصر، شهروندان به ویژه ساکنین شهرهای بزرگ کشورهای در حال توسعه مانند کشورمان، ایران، در اثر کم توجهی به فاکتوهای اثرگذار بر سلامت آدمی، از قبیل کاهش شدید فعالیت فیزیکی افراد، از میان رفتن ارتباطات (با محیط و با جامعه)، سلامت روانی و جسمانیشان در مرز هشدار قرار گرفته است همچنین به جهت استفاده از سرگرمىهاى کم تحرک و الکترونیکى محدودیتهایی براى فعالیتبدنى بوجود آمده است (نژاد اسد و همکاران، 1397، آصفی و همکاران، 1397 و سازمان بهداشت جهانی[4]، 2016). سبک زندگی ماشینی، شلوغی، فقر، جنایت، ترافیک، کیفیت بد هوا، فقدان پارک و سایر مکانهای سالم، فعالیتبدنی را به انتخابی دشوار تبدیل کرده است و تفریحات غیر فعال مثل تماشای تلویزیون بیشتر شده است. نتیجه این تغییرات در زندگی و بی تحرکی، افزایش میزان چاقی، دیابت و بیماریهای قلبی و عروقی را به همراه داشته است. (نژاد اسد و همکاران، 1397، آصفی و همکاران، 1397 و سازمان بهداشت جهانی[5]، 2016).
فعالیت بدنی[6] به‌عنوان ستون اساسی سلامت حال و آینده‌ی ما شناخته می شود و به هرگونه حرکت گفته میشود که با حرکت ماهیچههای اسکلتی تولید و ایجاد میشود و با مصرف انرژی همراه باشد، که ورزش را نیز شامل میشود. فعالیتبدنی میتواند کیفیت زندگی را برای همگان و در تمام سنین بهبود بخشد (اسدی و شعبانی مقدم، 1395، صفاری و لطیفی فرد، 1397، نژاد اسد و همکاران، 1397، آفریدگان، 1399، سازمان بهداشت جهانی، 2016 و مکفادن و همکاران[7] ،2020). از تاثیرات مطلوب فعالیتهای بدنی میتوان به حفظ سلامتی و تندرستی و آمادگی جسمانی؛ بهبود قدرت و استقامت؛ کنترل وزن؛ بهبود سوخت و ساز قند؛ کم شدن چربی بدن؛ کاهش فشارخون؛ بهبود آمادگی قلبی- تنفسی؛ پیشگیری از بیماریهای قلبی و عروقی، برخی سرطان‌ها و دیابت نوع دوم؛ (صفاری، 1391، پتکوویچ[8]، 2004، بالیش[9]، 2017 و چن و لیو[10]، 2020). فوائد ذهنی و روانی مثل کاهش میزان افسردگی و افزایش شادی، علاقه، نشاط ، هیجان، شور و شوق (صفاری، 1391، پاسکو و همکاران[11]، 2011 و سازمان جهانی بهداشت، 2016)؛ گسترش تعاملات، روابط و مهارت اجتماعی و جلوگیری از بروز ناهنجارهایی چون مصرف الکل، مواد مخدر و دخانیات، پرخاشگری و خشونت (رمضانی‌نژاد و همکاران ، 1389، سازمان جهانی بهداشت، 2016)؛ و مزیت‌های اقتصادی از جمله کاهش هزینه‌های مراقبت بهداشتی و پزشکی (صفاری، 1391) اشاره کرد، همچنین به توسعه اقتصادی و اجتماعی جوامع نیز کمک میکند (کارتاکولیس و همکاران[12]، 2015). بنابراین، نقش ورزش و فعالیت بدنی به عنوان راهبردی که توانایی بالقوهای در یاری رساندن به اهداف سلامتی، اجتماعی و اقتصادی دارد بسیار حائز اهمیت میباشد. داشتن نیروی انسانی سالم و جامعه‌ای که بیشتر افراد آن از عمر طولانی همراه با سلامتی برخوردار باشند، از شاخصهای مهم توسعه انسانی و فرهنگی به شمار می‌آید. به همین دلیل کشورهای پیشرفته و صنعتی توجه خاصی به گسترش ورزش و تربیت‌بدنی در جامعه دارند تا با استفاده از دستاوردهای بهداشتی، اجتماعی، اقتصادی و رشد و گسترش ورزش، هم خود را به شاخصهای توسعه نزدیک و هم با استفاده از نیروی انسانی سالم و کارآمد برای تحقق اهداف دیگر توسعه برنامهریزی کنند (سیدعامری و بردی محمدآلق، 1391 و آفریدگان، 1399).
یکی از مهمترین چالشهای پیش رو در برنامهریزی و سیاستگذاری در جوامع امروزی، کاهش تحرک و فعالیتهای بدنی است که با صنعتی شدن جوامع و پیشرفت فناوری و غلبة ماشینی شدن بر زندگی و گسترش امکانات رفاهی و شیوههای نوین زندگی به وقوع میپیوندد (اسدی و شعبانی مقدم، 1395، شعبانی و همکاران، 1390 و نورگس[13]، 2011 ). بنابراین، ورزش یکی از عوامل اصلی توسعه کشورها است و بیش از هر زمان دیگری مورد توجه مدیران ورزشی و ذینفعان قرار گرفته زیرا به عنوان یکی از عوامل تضمین کننده سلامت جسمی و روحی افراد جامعه است (پرونا و همکاران[14]، 2018 و هوگو و همکاران[15]، 2018). ضرورت برنامهریزی در راستای تأمین حرکت مورد نیاز جسمانی و عمومیت بخشیدن به انجام فعالیتهای منظم و مستمر ورزشی را در بین مردم بیش از پیش نمایان میسازد و آموزش، ترغیب آحاد مختلف جامعه به ورزش امری لازم و حیاتی به نظر میرسد؛ کاری که در بسیاری از کشورهای توسعه یافته از سالها پیش جزء اولویتهای برنامه ریزی برای ایجاد شهر فعال مدنظر قرار گرفته و با به کار بستن راهکارهای مشخص به نحوی ورزش را در آن جوامع به صورت همگانی درآورده و در قالب یک فرهنگ در راستای سالم زیستن و ایجاد شهر فعال در جامعه درآمده است (باقری و عظمتی، 1389). ایجاد و گسترش محیط‌ها و مکانهای مناسب و با کیفیت بالا و دسترسی مناسب برای فعالیت بدنی و ورزش کردن مثل پارکها، میتواند باعث افزایش انجام فعالیت و ورزش توسط مردم شود . چون اکثریت جامعه از دهک‌های پایین درآمدی هستند لذا توانایی تخصیص درآمد برای ورزش کردن را ندارند؛ بنابراین یکی از سیاست‌گذاری‌های دولت باید فراهم آوردن امکان ورزش ارزان و رایگان باشد (پاسکو و همکاران، 2015). اگر فقط فضاهای ورزشی متعلق به بخش خصوصی با کمک‌های دولتی افزایش یابد ولی سیاستهای بهره‌برداری عموم از این امکانات وجود نداشته نباشد، نتیجه‌ای از توسعه اماکن و تجهیزات ورزشی حاصل نخواهد شد. کما اینکه بسیاری از ارگان‌های دولتی علی رغم در اختیار داشتن اماکن ورزشی مختلف، ساعات زیادی در طول روز را تعطیل هستند (پاسکو و همکاران، 2015). با این حال، اهمیت وجود فضاهای ورزشی کافی برای افزایش مؤلفه های نشاط و سلامت شهروندان، به صورت دو چندان بروز یافته است که متأسفانه به دلیل کاهش اعتبارات تخصیص یافته در حوزه ورزش همواره این بخش، مورد غفلت واقع می شود به طور مثال در قوانین، شهرداری ها وظایف مهمی نسبت به توسعه ورزش و تسهیلات رفاهی دارند. با اینکه گام هایی در راستای ارائه تسهیلات ورزشی برای شهروندان را برداشته شده است، اما باز در آغاز راه بوده و نیازمند پیمودن مسیری طولانی است (سیدعامری و همکاران، 1391 و رهبری و همکاران، 1396).
شعار ورزش برای همه به صورت اصل بنیادی و اولویت برنامههای ورزشی در اغلب کشورهای جهان پذیرفته شده است. برای تحقق این شعار همگانی، شرکت‌ها و سازمانهای دولتی و خصوصی و بسیاری از سازمانهای غیرورزشی با صرف هزینه‌های بسیار زیاد برنامههایی مدون و سازمان‌یافته را به منظور مشارکت همه قشرهای اجتماعی و فراهم کردن فرصت‌های برابر در ورزشهای تفریحی و انواع فعالیتهای مفرح جسمانی شروع و اجرا کردند. هدف اصلی از این فعالیتها و برنامهها، افزایش کیفیت شیوههای زندگی، افزایش میزان تفریح، شادابی و ارتقاء بهداشت و سلامتی افراد با تأکید بر برنامههای گوناگون ورزشی است (مکینتاش[16]، 1990). توسعه ورزش همگانی و افزایش فعالیت بدنی منظم، برای تمام افراد در همه رده‌های سنی سلامت جسمانی، اجتماعی و روانی به همراه دارد (سازمان جهانی بهداشت، 2016). با توجه به اینکه ورزش همگانی برای تمامی گروههای سنی، جنسی، نژادی و طبقانی بایستی قابل دسترسی باشد بنابراین نوعی دموکراسی در ورزش محسوب می‌گردد و ورزش همگانی را به عنوان حقی مطرح میسازد که متعلق به ملت‌ها و بر دوش دولت‌ها میباشد و برآورده نمودن آن حق نوعی مردم سالاری اجتماعی را تداعی می‌نماید که در چنین جامعه‌ای وجود دارد؛ لذا دولت‌ها بایستی تا حد ممکن تلاش نمایند که موانع مشارکت گروههای مختلف اجتماعی را در ورزش از میان بردارند و از طرفی، مشوق‌ها و انگیزه‌های لازم را در مردم برای شرکت در ورزش فراهم نمایند. یکی از این مشوق‌ها و انگیزهها توجه به نیازها، سلیقه‌ها و گرایش‌های مختلف ورزشی و تفریحی در جامعه است که با توجه به آن به طور اثربخشی اقدام به توسعه و گسترش ورزش همگانی در میان اقشار مختلف جامعه نمایند (سعیدی[17]، 2008). در استرالیا پیش‌بینی شده است که اگر تعداد شرکتکنندگان در ورزش همگانی ده درصد افزایش یابد، سالانه 600 میلیون دلار بودجه در این کشور صرفه‌جویی میشود. هزینه مستقیم مراقبت بهداشتی بیماریهای ناشی از کم‌تحرکی 306 میلیون دلار استرالیا برآورد شده است. نتیجه یک بررسی در نیویورک نشان میدهد که 59 درصد از بزرگسالان این شهر غیرفعال هستند. تخمین زده شده است کل هزینه ناشی از این بی فعالیتی، سه میلیارد دلار است که به مالیات‌دهندگان و کارمندان تحمیل میشود (صفاری، 1391). به طور کلی، پرداختن به موضوع ورزش و سرمایه‌گذاری در آن از دیدگاهی استراتژیک و آینده‌نگر ضرورت و اهمیت هزینه در ورزش همگانی را آشکار میسازد. در بلندمدت هزینه کردن در ورزش همگانی را میتوان نه یک هزینه صرف، بلکه یک منبع درآمد عمده به ویژه از طریق صرفه‌جویی‌های اقتصادی ناشی از رواج تحرک و نشاط در جامعه به حساب آورد. علاوه بر این باتوجه به بررسی مبانی پژوهش و مطالعات مختلف و اهمیت اجرایی شدن طرح ملی شهر فعال با همکاری وزارت کشور و وزارت ورزش و جوانان و با همراهی مدیریت شهری برای ایجاد شهر دوستدار ورزش، دوستدار بازی کودکان، دوستدار پیاده روی، شهر دوستدار دوچرخه و شهر دوستدار تناسب و آمادگی جسمانی و همچنین اهمیت موضوع ورزش و سلامت مردم که از موضوعات مهمی است که دستگاه‌های مختلف بر آن تاکید دارند و برنامه های متععدی در این چند سال برای اجرای انجام آن شده است محقق ضرورت دید که به تحقیق در این باره بپردازد.
حق مشارکت در ورزش و سایر فعالیت های تفریحی و فراغتی به سیاست مهمی در بسیاری از کشورهای پردرآمد اروپا تبدیل شده است و در آنجا به عنوان ورزش همگانی یا ورزش شهروندی شناخته میشود (دونلی[18]، 2008). گاس شوان[19](2014)، شهروندی را حالتی میداند که در آن یک فرد به عنوان عضوی از جامعه در تصمیمات جمعی که زندگی اجتماعی را تنظیم می کند، مشارکت فعال دارد. این تعریف نشان میدهد که شهروندی مسئله‌ای عمومی است؛ این تعریف شهروندی به فرازمانی است و نه جهانی شهروندی نیازمند مشارکت دموکراتیک در دولت است که شهروندان را از یک شخص حکومتی که فاقد مسئولیت سیاسی رسمی است، متمایز می کند. علاوه بر این یک بخش عمده از ورزش که با سلامتی و نشاط جامعه ارتباط نزدیک دارد و بسیاری از کارکردهای اساسی ورزش در آن خلاصه می شود، ورزش همگانی و یا ورزش برای همه است، یعنی همه افراد در همه جا و هر زمانی که توانستند، در هر رشته ای که تمایل به آن دارند، چه به صورت فردی و چه گروهی به آن بپردازند تا نشاط، شادابی، سلامت جسم و روح خویش را ارتقا دهند (گودرزی و همکاران، 1392، ساو[20]، 2001، کمیته ورزش های اجتماعی کمیسیون ورزش[21]، 2009، تان و همکاران، 2009 و شو و موکواسی[22]، 2007). درحالی که مفهوم ورزش شهروندی فراتر از اینهاست و به درک اجتماعی افراد از زندگی شهری، امکانات و موقعیت های موجود در آن، پتانسیل و علاقمندی منطقه ای، امکان انجام دادن اکثر رشتههای ورزشی مثل ورزشهای رزمی، ایروبیک، بدنسازی، بازی های توپی از قبیل والیبال، بدمینتون، فوتبال گل کوچک و... است (اللهمرادی و همکاران، 1398). ورزش شهروندی نقش مهمی در ساخت زیربنای جامعه شهری دارد. آنچه فصل تمایز ورزش شهروندی با دیگر ورزش‌هاست، شیوه ورود به عرصه ورزش و حمایت ها و پشتیبانی نرم افزاری و سخت افزاری برای تحقق این ورزش است (یزدانی، 2013). برابری در ارائه خدمات عمومی، رضایت عموم افراد جامعه را به منظور اجرای ورزش همگانی ایجاد خواهد کرد و اگر برای عموم این خدمات به صورت قابل دسترس ارائه گردد، همگان از فرصت های برابر برای استفاده از این خدمات برخوردار هستند (سیو[23]، 2012).
یکی ازمواردضروری در زمینه ورزش همگانی، استفاده از تجربیات کشورهای دیگر و الگو گرفتن از موفقیتهای آنهاست. مشابهتهایی در روشها و نگرشهای اتخاذ شده در سیاستهای ورزش همگانی در جهان وجود دارد. این سیاستها با در نظر گرفتن شرایط فرهنگی، سیاسی، اقتصادی و اجتماعی و پس از مشورت با ذینفعان، با همکاری بخش خصوصی و دولتی و با هدف ایجاد فرصتهایی برای افزایش مشارکت مردم در ورزش همگانی، اتخاذ میشوند. در بسیاری از کشورهای جهان، برنامه ریزی دولت ها در جهت بهینه سازی و برنامه ریزی اوقات فراغت در جهت ایجاد تحرک و فعالیت ورزشی و مشارکت افراد در ورزش های شهروندی و همگانی صورت میگیرد. محققان زیادی در مورد ورزش تفریحی اوقات فراغت، انگیزهها، ارجحیتها و رضایت مندی تحقیق کردهاند و تلاش همه آنها برای نیل به یک هدف بوده است و آن هدف، بهبود کیفیت زندگی است که در واقع اصلی ترین هدف در مدیریت شهری محسوب میشود که نقش مدیریت شهری در رابطه با وظایف و تکالیف متعدد شهری از اهمیت بسزایی برخوردار است. شامل فعالیتهای همچون امور فرهنگی، تفریحی و ورزشی، مراقبت از سلامت و ارائه تسهیلات برای اوقات فراغت شهروندان میباشد. بنابراین نقش ورزش شهروندی در ارتقای و بهبود فعالیت بدنی و ایجاد شهر فعال بیشتر میشود (اللهمرادی و همکاران، 1398). یکی از اصولی که باید در همه خدمات ورزشی – تفریحی که سازمانهای دولتی یا خصوصی ارئه میکنند در نطرگرفته شود، با برنامه و هدفمند بودن فعالیت هاست تا نتایج محسوس و چشمگیری در اجتماع برجای گذارد. سوابق موفقیتهای کسب شده در کشورهای مختلف در زمینه سلامت نشان میدهد که سیاست گذاری، اغلب نقش مهمی در این زمینه دارد. افزایش تعداد افرادی که کمتر به فعالیت بدنی میپردازند، نیاز به سیاست گذاری به منظور رواج فعالیت بدنی ارتقا دهنده سلامت را نشان میدهد. تدوین سیاستی در این خصوص سبب حمایت دولت، مسئولان محلی، سهامدارن و بخش خصوصی میشود سیاست گذاری همچنین امکان جذب سرمایه و قانون گذاری را افزایش و احتمال ناکامی را میدهد. یکی از شاخصهای پیشنهادی برای موفقیت برنامهها و سیاستها، درگیر کردن تمام بخشهای دولتی، غیر دولتی و خصوصی است (بل و همکاران، 2011).
پروژه شهر فعال[24] برای تشویق افراد در شهرهای مختلف جهان به تحرک بیشتر و افزایش فعالیت بدنی طراحی شدهاست. (برگرفته از برنامه ارزیابی فاز چهارم برنامه شهر سالم در اروپا، 2008). شهر فعال شهری است که با همکاری وزارت کشور و وزارت ورزش و جوانان و با همراهی مدیریت شهری برای ایجاد شهر دوستدار ورزش، دوستدار بازی کودکان، دوستدار پیاده روی، شهر دوستدار دوچرخه و شهر دوستدار تناسب و آمادگی جسمانی بوجود بیایید (گزارش سالانه سازمان بین المللی ورزش برای همه[25]، 2016). ساختار و کالبد شهر بر سلامت جسمی شهروندان تاثیر بسیاری دارد. زیرا که محیط زندگی مردم را شکل داده و تصمیماتی را که مردم در خصوص شیوه زندگیشان میگیرند تحت تاثیر قرار میدهد. طراحی شهری با چیدمان و طراحی ساختمانها و فضاهای بین آنها این پتانسیل را دارد تا از طریق ایجاد محیطهایی که فعالیتهایبدنی را تقویت میکند، بر سلامتی تاثیر بگذارد (سازمان بهداشت جهانی، 2016 و نژاداسد و همکاران، 1397). شهرها به عنوان مهمترین سکونتگاه بشر، باید بسترساز ایجاد زندگی سالم، با کیفیت و پایدار برای تمام شهروندان باشد (لطفی و همکاران، 1392) .وضعیت محیط شهری و چگونگی اداره و استفاده از آن توسط ساکنان، تعیین کننده سلامتی و تندرستی انسان است. مردم نیاز به فضاهای خوب برای زندگی و بهره بردن از سلامتی و تندرستی دارند که این فضای خوب با دسترسی به خدمات عمومی خوب، امنیت و ایمنی، فضاهای سبز و باز، حمل و نقل آسان، در دسترس بودن منازل با کیفیت و قیمت مناسب، دستیابی به شغل و حس امنیت و حس جمعگرایی تعریف میشود . (نژاداسد و همکاران، 1397). یک شهر سالم همان شهر فعال است، برنامهریزی شهر سالم، برنامهریزیهایی را شامل میشود که سلامت و رفاه را تشویق کرده و با اصول توسعه پایدار هماهنگی زیادی دارد. در این برنامهریزی به جای این که تنها به اقتصاد و ساختمانها توجه گردد، انسانها و چگونگی استفاده از محیط زیست اهمیت دارد. با توجه به اینکه نظامها و روشهای برنامهریزی در کشورهای مختلف متفاوت است، هرکشور و هم شهری باید مناسبترین روشها را برای اجرای مفهوم برنامهریزی شهر سالم پیدا کند (محمدی ده چشمه و همکاران، 1396). به منظوردستیابی به شهرهای سالم و فعال باید به روشهای پیادهمداری توجه ویژهای شود و سیاستها و خطمشیهای برنامهریزی شهری در جهت افزایش فعالیتبدنی و ارتقای سلامتی شهروندان تنظیم گردد. نحوه طراحی و شکل محیطهای زندگی به شدت میتواند باعث یا مانع انجام فعالیتبدنی و زندگی فعال و سالم شود. زندگی فعال، روشی از زندگی است که در آن فعالیتبدنی به عنوان بخش جدایی ناپذیری از زندگی روزمره است و با زندگی تلفیقشده و با ارزش در نظر گرفته میشود؛ شیوه زندگی فعال در بهبود کیفیت زندگی انسان اثر گذاشته و باعث از بین بردن فقر حرکتی، بهبود و افزایش تعادل، قدرت، هماهنگی، انعطافپذیری و تحمل در آنان خواهد شد (وفاییمقدم و همکاران، 1396، نژاد اسد و همکاران، 1397، آفریدگان، 1399 و مکفادن و همکاران[26] ،2020). لذا دولتهای محلی در ایجاد محیطهایی که بتواند فرصت فعالیتبدنی و فضاهای سبز را فراهم نماید و زندگی را فعالتر سازد، نقش تعیین کنندهای خواهند داشت. بهداشت و سلامت، محرک مهمی برای توسعه و بهرهوری اقتصادی است. ترویج زندگی فعال در شهرها میتواند علاوه بر تضمین سلامت شهروندان، منافع اقتصادی و اجتماعی زیادی به دنبال داشته باشد (محمدی ده چشمه و همکاران، 1396). یک شهر سالم و فعال فرصتهایی را برای فعالیتبدنی و زندگی فعال برای همه ایجاد میکند که در این راه محیط کالبدی و اجتماعی نقاط کلیدی هستند. فعالیتبدنی رفتاری است که توسط فاکتورهای متنوعی تحت تاثیر قرار میگیرد که شامل زمینههای اجتماعی، اقتصادی و اولویتهای فردی در محیطهای کالبدی شامل محیطهای مصنوع و طبیعی (در جایی که مردم زندگی میکنند)، میشود (نژاداسد و همکاران، 1397).
کیانی و همکاران (1402)، با تدوین مدل شهروندی کلانشهرهای ایران نشان دادند که 16 عامل مؤثر شناسایی شده بر توسعه ورزش شهروندی در 7 سطح قرار گرفته که عوامل چشم انداز و مدیریت کلان و برنامه ریزی و مدیریت جامع در سطح زیربنایی مدل قرار دارند. محمودی یکتا و همکاران (1402)، نشان دادند مدیریت ارتباط بخش علمی و اجرایی ورزش، تمرکز بر مهارت افزایی جوانان، برنامه ریزی اصولی، عوامل سیاسی ـ اقتصادی و حمایت سازمانهای مرتبط بیشترین تاثیر را بر توسعه فرهنگ دوچرخه سواری ( با رویکرد ترویج ورزش شهروندی) داشتند. عزتی و همکاران (1402)، بیان کردند چالشهای پیش روی ورزش شهروندی استان کردستان در برگیرنده 3 مضمون فراگیر و 9 مضمون سازمان‌‌دهنده (چالشهای زمینهای ،چالشهای ساختاری و چالشهای رفتاری ) و ارتقا ورزش شهروندی استان کردستان در برگیرنده 3 مضمون فراگیر و 8 مضمون سازمان‌‌دهنده (حمایت زمینهای ، حمایت ساختاری و حمایت رفتاری) است. فروحی تملی و همکاران (1401)، با ارائه مدل پارادایمی تحقق شهرهای فعال و دوستدار ورزش ایران بیان کردند که مدیریت شهری باید در راستای انعطاف پذیری خود تلاش بیشتری کند و سیستم یاز را گسترش داده و فضارا برای توسعه مشارکت نهادها و سازمانهای عمومی و مردمی جهت توسعه ورزش همگانی ایجاد کند. زارعی متین و محسنی (1400)، مدل نشاط اجتماعی با تاکید بر توسعه ورزش شهروندی که در برگیرنده ۱۰ عامل اصلی بوده و در مجموع با یکدیگر تشکیل یک مدل ساختارمند میدهند را طراحی کردند. عباسی و همکاران (1400)، 6 درون مایه فرعی در غالب 2 درون مایه اصلی به عنوان "راهبردها" و "پیامدها" در ورزش شهروندی سلامت‌محور در کلان شهرهای ایران شناسایی کردند. اللهمرادی و همکاران (1399)، نشان دادند که سیاستگذاری کلان، الزامات توسعه‌بخش، وظایف سازمان متولی ورزش شهروندی، شهر ورزشی، مدیریت واحد شهری و در نهایت محیط کلانشهری تهران عوامل تأثیرگذار بر ورزش شهروندی هستند. اللهمرادی و همکاران (1398)، در ارایه مدل مفهومی ورزش شهروندی در تهران نشان دادند که عوامل تقویت کننده و تضعیف کننده به عنوان شرایط علی، بستر سخت افزاری و نرم افزاری به عنوان زمینه حاکم، عوامل سطح رفتاری، ساختاری و محیطی به عنوان شرایط مداخله گر، همچنین اقدامات تبلیغاتی، قانونی، مالی، آموزشی، تعاملی و عمرانی به عنوان راهبردها و تامین منافع ملی، پیامدهای اقتصادی، توسعه ورزشی، پیامدهای بهداشتی-سلامتی و فرهنگی-اجتماعی به عنوان نتایج حاصل از کاربست راهبردها شناسایی شدند. نتایج تحقیق قاکواچ و پدیسیچ[27] (2022)، نشان میدهد نزدیک به 30 درصد از بزرگسالان در سراسر جهان توصیه های فعالیت بدنی را رعایت نمی کنند. ساکنان کشورهای با درآمد بالا، مردان و افراد جوانتر تمایل به فعالیت بدنی بیشتری نسبت به ساکنان کشورهای کم درآمد، زنان و افراد مسن دارند. شفا و همکاران (2021) در مدلسازی تأثیر عوامل اجتماعی بر مشارکت ورزشی شهروندان، سلامت جسمی و روانی نشان دادند که عوامل اجتماعی تأثیر مستقیم و معناداری بر مشارکت ورزشی، سلامت جسمی و روانی داشتند. نقش واسطه ای مشارکت ورزشی نیز مشاهده شد. گریت سنکو و ایندوکاو (2021) در بررسی دیجیتالی کردن حکمرانی شهر در روسیه در پلتفرم شهروند فعال نشان دادند که نحوه انجام نظرسنجی‌ها بر روی پلتفرم پیامدهای مختلفی دارد و برخی از پلتفرم‌ها از طریق مشارکت دادن شهروندان در تصمیم‌گیری برای توانمندسازی شهروندان به کار میروند. سواکر و همکاران (2020) در بررسی نقش فلسفه شهر فعال در برنامه ریزی و طراحی زندگی بهتر نشان دادند که این نظریه با هدف افزایش دوره فعالیت بدنی به مدت 30 دقیقه یا روزی بیشتر برای بالا بردن سطح سلامتی، جسمی و روحی شهروندان علاوه بر کاهش میزان ابتلا به بیماری های عفونی و همچنین کاهش علائم چاقی، بیماری های قلبی و فشار خون بالا و به ارتقای کارایی شهر در سطح بهداشتی، اقتصادی و اجتماعی و در کل کشور کمک می کند.
نقش ورزش شهروندی در ارتقاء سلامت و شادابی جامعه مؤثر است، زیرا ورزش همگانی به توسعه یک جامعه متحد با سیاست ورزش برای همه از طریق مشارکت بیشتر در ورزش هدفمند اشاره دارد (آمان و همکاران[28]، 2009)؛ یکی از مداخلات در توسعه فعالیت بدنی در شهرها و ایجاد شهر فعال، عوامل سیاسی و سیاست گذاری است. هدف اصلی سیاست عمومی مربوط به فعالیت بدنی، ایجاد محیطهای حمایتی، زیر ساختها و برنامههایی برای توانمندسازی مردم با ایجاد بخش هایی مانند پارک های شهری ، فضاهای سبز ، مسیرهای پیاده روی و دوچرخه سواری ، سیسستم حمل و نقل فعال و محلات وایجاد و توسعه شهر فعال با ایجاد زیر ساخت های عمرانی، و دادن آموزش، مشوق و محرک و فرهنگ سازی ملی است تا مردم را به مشارکت در ورزش و انجام فعالیت بدنی و به سمت زندگی فعال ترغیب و هدایت کرد (بلوو و همکاران، 2011). (فاسکنگر[29]، 2013). شهرهای فعال یک منبع سرمایه گذاری در توسعه هر چه بیشتر سرمایه های زیست محیطی، اجتماعی، اقتصادی و انسانی هستند، علیرغم اینکه ورزش شهروندی در کشورهای پیشرفته جهان به رفتار پایدار تبدیل شده است ولی همچنان در شهر های ایران خلا و نقصان هایی وجود دارد که سبب عدم توسعه ورزش شهروندی و افزایش مشارکت عموم شهروندان به ورزش شده است. این در حالی است که کلان شهرهای ایران دارای توان بالقوه مطلوبی هستند که مبدل به شهرهای فعال در ورزش شهروندی شوند. قطعا عناصر متعددی در این وضعیت نقش داشتهاند، یکی از این عناصر نبود چهار چوبی معتبر و بومی برای بهبود وضعیت فعالیت بدنی و عدم شناسایی شاخصهای مورد نیاز برای ایجاد شهر فعال در کلان شهرهای ایران است. لذا محقق در این پژوهش با این سوال مواجه شد:
عوامل موثر در توسعه شهر فعال با رویکرد ترویج ورزش شهروندی کدام‌اند؟
روششناسی پژوهش
روش پژوهش حاضر، از نوع پژوهش‌های کیفی با رویکرد اکتشافی نظاممند با استفاده از تحلیل مضمون براون و کلارک (۲۰۰۶) است و از لحاظ فلسفه از نوع تفسیرگرایانه، به لحاظ رویکرد از نوع استقرایی، به لحاظ راهبرد از نوع تحلیل مضمون، از لحاظ بازه زمانی مقطعی، گردآوری داده از از طریق مصاحبه و مطالعات اسنادی و از لحاظ هدف نیز کاربردی میباشد. جامعه آماری پژوهش شامل مدیران و کارشناسان خبره ورزش همگانی، مدیران و کارکنان خبره شهرداری کلانشهرها، مدیران مجموعه های ورزشی شهرداری، افراد متخصص و آگاه به ورزش شهروندی و اساتید مدیریت ورزشی دانشگاهی بود که مورد مصاحبه قرار گرفتند (جامعه محدود و نامشخص است). نمونهگیری در بخش کیفی به روش قضاوتی (به دلیل نیاز با افراد خبره) آن انجام گرفت. در این پژوهش، کار گردآوری دادهها تا زمانی ادامه یافت که پژوهشگر اطمینان حاصل کرد که ادامۀ کار چیز تازه‌ای به دانسته‌های او نمی‌افزاید ( پس از انجام 21 مصاحبه). جهت تکمیل نتایج کیفی مستخرج از بخش مصاحبه از منابع اطلاعاتی نیز شامل منابع کتابخانهای و علمی، گزارشها و اسناد اجرایی و حقوقی و منابع و آرشیوهای رسانهای بود. نمونه آماری این بخش شامل 25 نسخه براساس رسیدن به اشباع نظری چارچوب پژوهش انتخاب و به روش نمونهگیری نظری و از نوع قضاوتی نمونهگیری شد.
روایی رونوشت مطالعه کتابخانهای و ابزار مصاحبه ابتدا با استفاده از نظر متخصصان ارزیابی گردید. در این پژوهش، با ارائه بازخورد به مصاحبهشوندگان و قراردادن آنها در مسیر پژوهش به طوری که بر نحوه پاسخگوئی آنها تأثیر نگذارد، به منظور افزایش روایی درونی اقدام شد. ضمناً، پس از انجام هر مصاحبه، الگوی بدست آمده تا آن مرحله ارائه میشد و در صورتی که مصاحبهشونده نکاتی را نسبت به الگو داشت، مورد بحث قرار میداد. این کار پس از انجام مصاحبه انجام میشد تا مصاحبه خالی از هر گونه پیشفرض و جهتگیری انجام شود. از آنجایی که مؤلفۀ پایایی به گسترۀ تکرارپذیری یافتههای پژوهش اشاره دارد و در انجام مطالعات کیفی پژوهشگر به تفسیر موضوع مورد مطالعه میپردازد. کار گردآوری دادهها تا زمانی ادامه یافت که پژوهشگر اطمینان حاصل کند که ادامۀ کار چیز تازه‌ای به دانسته‌های او نمی‌افزاید. پس از انجام 21 مصاحبه در طی دورۀ شش ماه، تحلیل دادهها حاکی از اضافه نشدن دادۀ جدید به دادههای قبلی بود؛ چرا که درصد بالایی از دادههای مستخرج از مصاحبههای آخر تکراری بود. بنابراین، با رسیدن به حد اشباع نظری، به مصاحبهها پایان داده شد. پژوهشگران کیفی به جای واژة اعتبار و روایی، از واژه‌های مقبولیّت، انتقال‌پذیری و تأییدپذیری استفاده میکنند.
جدول 1: مشخصات ابزارهای پژوهش
|
روش |
ابزار |
زمینه مطالعه |
روایی |
|
|
مطالعه کتابخانهای |
رونوشت (چک لیست استخراج مفاهیم) |
منابع اطلاعاتی |
انتخاب نسخههای معتبر به لحاظ علمی و حقوقی |
روایی محتوایی توسط (8 نفر متخصص) میزان توافق بین کدگذاران و مصححان |
|
مصاحبه |
چارچوب پرسش (پرسشنامه بازپاسخ) |
منابع انسانی |
انتخاب افراد بر حسب شایستگی علمی و فنی |
|
همچنین در تحقیق حاضر از پایایی باز آزمون برای محاسبه پایایی مصاحبههای انجام گرفته استفاده شده است. روش محاسبه پایایی بین کدگذاریهای انجام گرفته توسط پژوهشگر به ترتیب زیر است:
از بین مصاحبههای انجام گرفته، به صورت تصادفی، تعداد 4 مصاحبه انتخاب شد و هر کدام از آنها دو بار در یک فاصله زمانی ٣٠ روزه (یک ماه) توسط پژوهشگر کد گذاری شدند. نتایج حاصل از کدگذاریها در جدول (2) آمده است. همانطور که در جدول (2)، مشاهده میشود تعداد کل کُدها در دو فاصله زمانی ٣٠ روزه برابر 59 ،تعداد کل توافقات بین کدها در این دو زمان برابر 24 ،و تعداد کل عدم توافقات در این دو زمان برابر 8 بود. پایایی باز آزمون مصاحبههای انجام گرفته در این پژوهش با استفاده از فرمول ذکر شده، برابر 81 صدم است. در این رابطه استملر(2001) در پژوهش خود میزان پایایی بیشتر از ٦٠ صدم را مورد تأیید و قابل قبول بیان نمود؛ بنابراین قابلیت اعتماد کدگذاریها مورد تأیید و قابل قبول است.
جدول 2: نتایج پایایی باز آزمون
|
|
عنوان مصاحبه |
تعداد کل کدها |
تعداد توافقات |
تعدادعدم توافقات |
درصدپایاییباز آزمون |
|
1 |
P3 |
23 |
10 |
5 |
%87 |
|
2 |
P8 |
19 |
8 |
3 |
84% |
|
3 |
12p |
16 |
6 |
3 |
75% |
|
4 |
20P |
15 |
6 |
2 |
80% |
|
کل |
73 |
30 |
13 |
82% |
|
از روش کدگذاری چند مرحلهای جهت چارچوببندی مؤلفه‌های استخراجی با روش تحلیل ساختاری و نرم افزار مکس کیودا استفاده شد. در تحلیل ساختاری متن پیاده شده، اجزای ساختار متن نوشتاری مصاحبه، یعنی واژه ها، مفاهیم و ارتباط میان آنها بر حسب میزان تکرار، تعداد واژه ها، الفاظ، کنایه ها و اصطلاحات به کار رفته در جمله ها و میزان تکرارشان شمارش و بررسی می گردد تا الگوهای موجود در گفته ها کشف شود. کدگذاری و تحلیل دادهها همزمان با گردآوری آنها انجام شد، تا در فرآیند پژوهش به نمونهگیری نظری کمک کند. از آنجا که این پژوهش به لحاظ روش‌شناختی کیفی است، مراحل اجرای پژوهش نیز بر این اساس طی شده است. کلیه تحلیل دادههای این پژوهش با استفاده از نرم افزار مکس کیودا[30] نسخه پروفشنال[31] انجام پذیرفت.
یافتههای پژوهش
ویژگی‌های جمعیت‌شناختی مصاحبهشوندگان در جدول 3 آورده شده است.
جدول 3: ویژگی و ابعاد ویژگی مشارکت کنندگان
|
تحصیلات |
سابقه فعالیت اجرایی در ورزش |
پست/سمت |
سن |
جنسیت |
ردیف |
|
فوق لیسانس |
12 |
اعضای هیأت علمی دانشگاه |
34 |
مرد |
P1 |
|
دکتری |
10 |
اعضای هیأت علمی دانشگاه |
38 |
مرد |
P2 |
|
دکتری |
21 |
مدیر ورزش همگانی وزارت ورزش و جوانان |
42 |
مرد |
P3 |
|
فوق لیسانس |
23 |
اعضای هیأت علمی دانشگاه |
46 |
مرد |
P4 |
|
دکتری |
22 |
کارشناس سازمان ورزش شهرداری |
46 |
مرد |
P5 |
|
دکتری |
16 |
کارشناس زیباسازی شهر |
48 |
مرد |
P6 |
|
دکتری |
13 |
کارشناس سازمان ورزش شهرداری |
49 |
مرد |
P7 |
|
فوق لیسانس |
32 |
مسئول فدراسیون ورزشهای همگانی |
52 |
مرد |
P8 |
|
دکتری |
24 |
مسئول فدراسیون ورزشهای همگانی |
52 |
مرد |
P9 |
|
دکتری |
31 |
کارشناس زیباسازی شهر |
55 |
مرد |
P10 |
|
دکتری |
34 |
مسئول فدراسیون ورزشهای همگانی |
56 |
مرد |
P11 |
|
فوق لیسانس |
32 |
مدیر ورزش همگانی وزارت ورزش و جوانان |
56 |
مرد |
P12 |
|
دکتری |
31 |
مسئول فدراسیون ورزشهای همگانی |
58 |
مرد |
P13 |
|
دکتری |
29 |
اعضای هیأت علمی دانشگاه |
63 |
مرد |
P14 |
|
دکتری |
28 |
مسئول فدراسیون ورزشهای همگانی |
63 |
مرد |
P15 |
|
دکتری |
26 |
مدیر ورزش همگانی وزارت ورزش و جوانان |
65 |
مرد |
P16 |
|
فوق لیسانس |
10 |
کارشناس سازمان ورزش شهرداری |
33 |
زن |
P17 |
|
دکتری |
13 |
کارشناس زیباسازی شهر |
44 |
زن |
P18 |
|
دکتری |
27 |
اعضای هیأت علمی دانشگاه |
47 |
زن |
P19 |
|
فوق لیسانس |
27 |
مدیر ورزش همگانی وزارت ورزش و جوانان |
52 |
زن |
P20 |
|
دکتری |
32 |
اعضای هیأت علمی دانشگاه |
61 |
زن |
P21 |
بر اساس مصاحبه با 21 نفر از صاحبنظران و متخصصان در زمینه پژوهش حاضر، شاخصهای شهر فعال بر اساس تکنیک تحلیل مضمون، شناسایی و استخراح شدند که ویژگی‌های شناسایی شده در قالب کدگذاری در جدول (4)، نشان داده شده است. در این جدول به هر فرد کد 21p تا 1p داده شد.
جدول 4: یافتههای حاصل ازکدگذاری
|
تم اصلی |
تم فرعی |
مفاهیم |
فراوانی |
|
شاخص های فرایندی |
برنامه های تشویقی و انگیزشی |
تعداد همایشهای دوچرخه سواری |
P1, P3,P11,P12,P15 |
|
تعداد برگزاری جشنوارههای خانوادگی |
P1,P3,P6, P7,P10, P12 |
||
|
تعداد اهدای جوایز |
P2, P9, P21 |
||
|
تعداد برنامههای ورزشی رایگان |
P1, P2,P10, P11, P13, P20 |
||
|
زیست محیطی |
نظافت معابر |
P3, P19 |
|
|
طراحی عرصههای عمومی |
P1, P4, P5, P8, P17, P20 |
||
|
ایجاد سرپناههای مناسب |
P2, P10, P14, P16 |
||
|
اماکن ورزشی |
احداث زمینهای ورزشی چند منظوره |
P2, P3, P6, P9, P20 |
|
|
میزان مسیر اختصاصی جاده سلامت و پیاده روی |
P2, P5, P6, P9, P11, P13, P19 |
||
|
ساخت اماکن ورزشی کوچک و زیاد |
P2, P9, P15, P16, P17 |
||
|
میزان قیمت بلیطهای ورودی |
P2, P15, P17, P20 |
||
|
تعداد پارکهای ویژه بانوان |
P2, P18 |
||
|
تعداد ایستگاههای تندرستی ورزشی |
P3, P7, P14 |
||
|
ایجاد فضاهای ورزشی در ادارات دولتی و شرکتهای خصوصی |
P1, P4, P6, P21 |
||
|
دوقلو ساختن اماکن ورزشی |
P2, P5, P7, P17, P18 |
||
|
بوستان ها و پارک ها |
استفاده از کف پوشهای مناسب |
P1, P8, P13, P15 |
|
|
زیرساختهای لازم برای فعالیت در شب |
P1, P5,P12,P13,P14,P17 |
||
|
نصب تجهیزات ورزشی در پارکها |
P1,P4,P6, P8,P11, P12, P17 |
||
|
توزیع تجهیزات ورزشی |
P1, P3, P5, P6, P7, P20 |
||
|
میزان مساحت فضاهای ورزشی |
P2, P9, P14, P16 |
||
|
سرانه فضای سبز |
P2, P3, P5, P9, P21 |
||
|
شاخص های عملکردی |
مدیریت، برنامه ریزی و سیاست گذاری |
قوانین و مقررات متناسب |
P2, P5, P6, P12 |
|
میزان مشارکت بخش خصوصی |
P2, P17 |
||
|
وجود سیستم جامع اطلاعاتی |
P3, P8, P9, P10 |
||
|
میزان تصویب و انجام طرحهای پژوهشی |
P3, P10, P18 |
||
|
فعالیت هیأتهای همگانی |
P3, P9, P12, P19 |
||
|
دستورالعملهای لازم |
P3, P4, P5, P16, P21 |
||
|
میزان استفاده از تکنولوژی در اماکن و تجهیزات |
P3, P4, P7, P8, P18, P19 |
||
|
میزان برنامهها و اقدامات عمرانی در آینده |
P2, P9, P16, P17 |
||
|
چک لیست اماکن و تجهیزات |
P5, P10, P18 |
||
|
سیستم جامع ارزیابی عملکرد |
P2, P9, P13 |
||
|
شاخصهای توسعه پایدار |
P1, P3,P9, P11, P13, P15 |
||
|
سازماندهی نیروی انسانی |
تعداد مربیان ورزشی |
P1, P6, P7, P19 |
|
|
تعداد داوطلبان |
P1, P2, P8, P10, P17, P20 |
||
|
امکانات رفاهی |
تعداد سـرویسهای بهداشـتی |
P2, P10, P14, P16 |
|
|
روشـنایی مناسب |
P2, P3, P5, P8 |
||
|
دسترسی به امکانات رفاهی |
P1, P8, P21 |
||
|
نیمکت و فراهم کردن امکان نشستن |
P2, P11, P12 |
||
|
زیباسازی |
علایم راهنمایی زیبا و مناسب |
P4, P9, P19, P20 |
|
|
استفاده از درختان و سایه انها |
P2, P7, P9, P11, P13 |
||
|
زیباسازی مسیرها |
P2, P5, P6, P9, P12, P13, P19 |
||
|
زیباسازی تجهیزات |
P2, P10, P14, P16, P17 |
||
|
ایمنی و امنیت |
استفاده از کف پوشهای استاندارد |
P2, P5, P7, P12 |
|
|
استاندارد و ایمن بودن مسیرها |
P3, P10, P19 |
||
|
در معرض دید بودن اماکن ورزشی |
P1, P9, P12, P19 |
||
|
وجود محوطههای بازی |
P1, P3, P5, P6, P17, P20 |
||
|
استاندارد بودن مسیر برای افراد معلول دارای صندلی چرخدار |
P1, P9, P14, P18 |
||
|
شبکه ارتباطی با اولویت به حرکت عابر پیاده |
P2, P10, P14, P16 |
||
|
مرغوبیت و کیفیت کف پوشها |
P2, P4, P5, P9, P21 |
||
|
خطوط تردد دوچرخه تمیز |
P2, P5, P6, P9, P10 |
||
|
تعداد علایم و تابلوهای راهنمایی و ایمنی |
P2, P11, P15, P16, P19 |
||
|
تجهیزات ورزشی استاندارد و ایمن |
P2, P5, P6, P13 |
||
|
جلوگیری از ورود موتورسیکلت و خودرو به پیاده راهها |
P3, P10, P12, P19 |
||
|
عوامل خطرزا مسیرهای پیاده |
P1, P4, P5, P6, P21 |
||
|
دسترسی و حمل و نقل عمومی |
مناسبسازی مسیرها با افراد معلول |
P1, P4, P8, P8 |
|
|
احداث فضاهای ورزشی بزرگ |
P3, P8, P11 |
||
|
امکان دسترسی پیاده به فضاهای ورزشی |
P1, P2, P7, P9, P14, P21 |
||
|
امکان دسترسی با حمل ونقل عمومی به فضاهای ورزشی |
P1, P2, P17, P18 |
||
|
امکان دسترسی با وسیله نقیله شخصی به فضاهای ورزشی |
P1, P5,P11,P13,P14,P17 |
||
|
فضای پارکینگ مناسب |
P1,P4,P6, P8,P9, P12, P14 |
||
|
تسهیلات پارک یا کرایه دوچرخه در ایستگاههای حمل و نقل عمومی |
P1, P9, P18 |
||
|
تعداد دوچرخه کرایهای |
P1, P2,P3, P10, P13, P15, P19 |
||
|
طراحی عرض مناسب مسیرهای دوچرخه سوار |
P2, P9, P15, P16 |
||
|
نصب تابلوهای اعلان برای دوچرخه سواران |
P1, P2, P3, P9, P13 |
||
|
ایجاد مسیر دوچرخه سواری تفریحی |
P4, P7, P9, P13 P20 |
||
|
نشانهگذاری و رنگ آمیزی مسیرها |
P7, P8, P15, P16, P17 |
||
|
تعداد خیابانهای بدون امکان تردد خودرو |
P7, P8, P13, P15 |
||
|
تعداد پلهای عابر پیاده مجهز به پله برقی و آسانسور |
P4, P7, P9, P12, P17, P20 |
||
|
شاخص های پیامدی |
فرهنگی-آموزشی |
استفاده از رسانههای جمعی |
P4, P8, P18 |
|
اقدامات تبلیغاتی در شبکههای اجتماعی |
P1, P13 ,P20, P21 |
||
|
اقدامات تبلیغاتی و ترویجی در رسانههای ملی |
P1, P2, P5, P15 |
||
|
تعداد بیلبوردها با محوریت ترویج فعالیت بدنی |
P2, P8, P11, P18 |
||
|
وجود برنامههای ورزشی صبحگاهی در پارکها |
P2, P3, P6, P12, P21 |
||
|
برگزاری کلاسهای آموزشی به شهروندان |
P4, P7, P11,P14,P17 |
||
|
ایجاد سواد حرکتی و سواد سلامتی |
P2, P9, P20 |
||
|
سلامتی جسمانی و روانی |
میزان سلامتی جسمانی افراد |
P1, P7, P10, P13, P16 |
|
|
میزان سلامتی روانی و اجتماعی افراد |
P2, P7, P20 |
||
|
میزان مشارکت شهروندان |
میزان مشارکت انفرادی یا خانوادگی در فعالیت های ورزشی |
P1, P4,P12,P14,P17 |
|
|
میزان مشارکت اقشار خاص |
P1,P2,P3, P8,P19 |
||
|
میزان مشارکت سالمندان |
P8, P17, P18 |
||
|
میزان مشارکت بانوان و کودکان |
P1, P2,P4, P12, P18, P20 |
||
|
تعداد مشارکت کنندگان در برنامه های ورزشی صبحگاهی گاهی و شامگاهی |
P1, P5, P16,P20 |
در نهایت دادههای برآمده از روش تحلیل مضمون و شکل‌گیری شبکه مضامین نشان‌دهنده آن است که شاخص های شهر فعال دارای 3 مضمون (تم اصلی) سازمان دهنده و 13 مضمون (تم فرعی) پایه و 147 مضمون اولیه است. نتایج حاصل از ادغام نیز نشان داد که مضامین برآمده از روش تحلیل مضمون در این پژوهش با مبانی نظری و پژوهشی همسو میباشد. در شکل (2)، نقشه تماتیک نهایی بدست آمده از یافته های پژوهش نمایش داده میشود.
شکل 1: کدهای محوری و انتخابی مدل مفهومی پژوهش
نتایج تحلیل مضمون نشان داد شاخصهای شهر فعال شامل شاخصهای فرایندی (برنامه های تشویقی و انگیزشی، زیست محیطی، اماکن ورزشی، بوستانها و پارکها)؛ شاخصهای عملکردی (مدیریت، برنامه ریزی و سیاستگذاری، سازماندهی نیروی انسانی، امکانات رفاهی، زیباسازی، ایمنی و امنیت، دسترسی و حمل و نقل عمومی، فرهنگی- آموزشی) و شاخصهای پیامدی (سلامتی جسمانی و روانی، میزان مشارکت شهروندان) است.
بحث و نتیجه‌گیری
بر اساس یافتههای پژوهش، چارچوب مفهومی نهایی شناسایی‌شده شامل 82 کد باز (مولفه)، 13 کد محوری (بعد) و 3 انتخابی (منظر) بود. سه منظر مدل شامل شاخصهای فرایندی، شاخصهای عملکردی و شاخصهای پیامدی بودند که متغیرهای زیرمجموعۀ آنها به‌صورت متوالی بر هم اثرگذاری-اثرپذیری داشتند. این چارچوب رویکردی جامع، سیستمی و چند سطحی به موضوع شهر فعال با رویکرد ورزش شهروندی دارد. از دیدگاه جامعیت، انواع متغیرها و عوامل دارای نقش و اثر مشهود در نظر گرفته شدهاند. از منظر سیستمی، رویکرد مؤلفه از شاخصهای فرایندی به‌سوی شاخصهای عملکردی و در نهایت شاخصهای پیامدی است.
منظر شاخصهای فرایندی شامل ابعاد برنامه های تشویقی و انگیزشی، زیست محیطی، اماکن ورزشی، بوستانها و پارکها بود. در بخش برنامه های تشویقی و انگیزشی وجود کمی و تعداد زیاد همایشهای دوچرخه سواری، برگزاری جشنوارههای خانوادگی، برنامههای مرتبط با اهدای جوایز و وجود برنامههای ورزشی رایگان از اهمیت زیادی برخوردار است. در بخش مباحث زیست محیطی توجه به مواردی همچون نظافت معابر، طراحی عرصههای عمومی و ایجاد سرپناههای مناسب برای ترویج شهرندی فعال اهمیت دارد. در بخش اماکن ورزشی ضروری است که مدیران و مسولان ترویج ورزش شهروندی و ایجاد شهر فعال به مواردی همچون احداث زمینهای ورزشی چند منظوره، میزان مسیر اختصاصی جاده سلامت و پیاده روی، ساخت اماکن ورزشی کوچک و زیاد، میزان قیمت بلیطهای ورودی، تعداد پارکهای ویژه بانوان، تعداد ایستگاههای تندرستی ورزشی، ایجاد فضاهای ورزشی در ادارات دولتی و شرکتهای خصوصی و دوقلو ساختن اماکن ورزشی توجه داشته باشند و در نهایت در بخش بوستانها و پارکها توجه به مواردی همچون استفاده از کف پوشهای مناسب، زیرساختهای لازم برای فعالیت در شب، نصب تجهیزات ورزشی در پارکها، توزیع تجهیزات ورزشی و میزان مساحت فضاهای ورزشی اهمیت زیادی دارد. این یافتهها با برخی نتایج پژوهش‌های عامری و بردی (۱۳۹۱)، قدرت نما (1396)، زارعی متین و محسنی (1400)، پرینس و همکاران (2012)، دیمیستر و همکاران (2013) و شفا و همکاران (2021) همسو میباشد. بنابراین با توجه به پایین بودن سطح حمایت اجتماعی در بین خانواده های شیرازی، لازم است فرهنگ ورزش در بین افراد به متغیرهای بین فردی مانند حمایت و هنجارهای اجتماعی از طریق آگاهی شهروندان از فواید متعدد فعالیت بدنی، جشنواره های ورزشی خانوادگی و گروهی نهادینه شود.
در تفسیر این یافتهها میتوان گفت که مدیران شهرداری و ورزشهای همگانی برای علاقمند کردن مردم به فعالیتهای ورزشی و ساختن شهر فعال لازم و ضروری است که با برگزاری همایشهای عمومی دوچرخه سواری و جشنوارههای خانوادگی و در نظر گرفتن جوایز برای شرکتکنندگان و ایجاد برنامههای رایگان برای شرکت کنندگان در سطح کلان شهرهای ایران بیشتر مردم را به انجام ورزش و علی الخصوص ورزشهای همگانی و شهرندی ترغیب کرده و زمینه را برای ایجاد شهر فعال فراهم کنند. علاوه بر این مدیران باید به محیط زیست نیز توجه ویژه ای داشته باشند تا بتوانند برنامههای خود را با شرایط و امکانات بهتری انجام دهند که در این زمینه باید به ایجاد سرپناهها در معابر عمومی و نظافت کامل و تمیز معابر برای برگزاری برنامه های ورزشی توجه ویژه ای شود. همچنین برای برگزاری این برنامه ها نیازمند احداث زمینهای ورزشی چند منظوره، وجود جاده سلام و مسیر پیاده روی برای مردم، ایجاد پارکهای بانوان و ایستگاههای تندرستی ورزشی و در نظر گرفتن مکانهای رایگان و یا با هزینه کم برای ترویج ورزش شهروندی و ایجاد شهر فعال ضروری به نظر میرسد. علاوه بر موارد گفته شده وجود زیرساختهای لازم برای فعالیت در شب ، نصب تجهیزات ورزشی در پارکها و در نظر گرفتن مساحت فضاهای ورزشی زیاد برای ورزش همگانی نیز اهمیت زیادی دارد.
منظر شاخصهای عملکردی شامل ابعاد مدیریت، برنامه ریزی و سیاستگذاری، سازماندهی نیروی انسانی، امکانات رفاهی، زیباسازی، ایمنی و امنیت، دسترسی و حمل و نقل عمومی، فرهنگی- آموزشی بود. در بخش مدیریت، برنامه ریزی و سیاستگذاری مدیران و مسولان ورزش شهروندی در راستای ایجاد شهر فعال باید به مواردی همچون قوانین و مقررات متناسب، میزان مشارکت بخش خصوصی، وجود سیستم جامع اطلاعاتی، میزان تصویب و انجام طرحهای پژوهشی، فعالیت هیأتهای همگانی، دستورالعملهای لازم، میزان استفاده از تکنولوژی در اماکن و تجهیزات، میزان برنامهها و اقدامات عمرانی در آینده، چک لیست اماکن و تجهیزات، سیستم جامع ارزیابی عملکرد، شاخصهای توسعه پایدار توجه داشته باشند و همچنین در بخش سازماندهی نیروی انسانی توجه به تعداد مربیان ورزشی و تعداد داوطلبان اهمیت دارد و در بخش امکانات رفاهی لزوم ایجاد تعداد سـرویسهای بهداشـتی، روشـنایی مناسب، دسترسی به امکانات رفاهی و نیمکت و فراهم کردن امکان نشستن و در بخش زیباسازی توجه به علایم راهنمایی زیبا و مناسب، استفاده از درختان و سایه انها، زیباسازی مسیرها و زیباسازی تجهیزات اهمیت زیادی برای ترغیب مردم به فعالیتهای ورزشی در راستای ایجاد شهر فعال دارد. در بخش ایمنی و امنیت در راستای توسعه فعالیت بدنی و ترویج آن و ایجاد شهر فعال توجه به موارد همچون استفاده از کف پوشهای استاندارد، استاندارد و ایمن بودن مسیرها، در معرض دید بودن اماکن ورزشی، وجود محوطههای بازی، استاندارد بودن مسیر برای افراد معلول دارای صندلی چرخدار، شبکه ارتباطی با اولویت به حرکت عابر پیاده، مرغوبیت و کیفیت کف پوشها، خطوط تردد دوچرخه تمیز، تعداد علایم و تابلوهای راهنمایی و ایمنی، تجهیزات ورزشی استاندارد و ایمن، جلوگیری از ورود موتورسیکلت و خودرو به پیاده راهها و عوامل خطرزا مسیرهای پیاده اهمیت زیادی دارد و همچنین در بخش دسترسی و حمل و نقل عمومی مواردی همچون مناسبسازی مسیرها با افراد معلول، احداث فضاهای ورزشی بزرگ، امکان دسترسی پیاده به فضاهای ورزشی، امکان دسترسی با حمل ونقل عمومی به فضاهای ورزشی، امکان دسترسی با وسیله نقیله شخصی به فضاهای ورزشی، فضای پارکینگ مناسب، تسهیلات پارک یا کرایه دوچرخه در ایستگاههای حمل و نقل عمومی، تعداد دوچرخه کرایهای، طراحی عرض مناسب مسیرهای دوچرخه سوار، نصب تابلوهای اعلان برای دوچرخه سواران، ایجاد مسیر دوچرخه سواری تفریحی، نشانهگذاری و رنگ آمیزی مسیرها، تعداد خیابانهای بدون امکان تردد خودرو و تعداد پلهای عابر پیاده مجهز به پله برقی و آسانسور و در بخش فرهنگی- آموزشی؛ استفاده از رسانههای جمعی، اقدامات تبلیغاتی در شبکههای اجتماعی، اقدامات تبلیغاتی و ترویجی در رسانههای ملی، تعداد بیلبوردها با محوریت ترویج فعالیت بدنی، وجود برنامههای ورزشی صبحگاهی در پارکها، برگزاری کلاسهای آموزشی به شهروندان و ایجاد سواد حرکتی و سواد سلامتی برای ایجاد شهر فعال و ترغیب مردم به فعالیت ورزشی اهمیت زیادی دارند. این یافتهها با برخی نتایج پژوهش‌های اللهمرادی و همکاران (1399)، اللهمرادی و همکاران (1398) ، نصیری و دستوم (1399)، عبدالله زاده میلانی و همکاران (1397)، هامفریز و روسیچکی (۲۰۰۷)، پرینس و همکاران (2012)، ادوارد و همکاران (2015)، مـک و همکاران (2015) همسو میباشد.
در تفسیر این یافتهها میتوان گفت که برای اینکه مدیران و مسئولان شهرداری هاو ورزشهای همگانی بتوانند مردم را به فعالیتهای ورزشی ترغیب کنند و زمینه را برای ایجاد شهر فعال در کلانشهرهای ایران فراهم کنند باید به به قوانین و مقررات لازم توجه داشته باشند و با انجام طرحهای پژوهش مشکلات و موانع را شناسایی کنند و با فراهم کردن زمینه برای مشارکت بخش خصوصی و استفاده از فناوریهای نوین و داشتن یک سیستم جامع ارزیابی عملکرد و توجه به شاخصهای توسعه پایدار این مشکلات و موانع را برطرف و با اجرای فعالیتهای لازم توسعه فدراسیون و هیئتهای ورزش همگانی زمینه را برای ایجاد و توسعه شهرفعال فراهم کنند. از سویی دیگر برای ایجاد شهر فعال وجود تعداد مربیان، ورزشکاران و داوطلبان ورزشی زیاد و وجود سرویسهای بهداشتی و ایجاد روشنایی و بطور کلی داشتن امکانات رفاهی لازم همچون نیکمتهای نشستن و امکانات و تجهیزات لازم برای ورزش اهمیت دارد. علاوه براین جذابیت محیط ورزش هم برای ترغیب مردم اهمیت زیادی دارد که در آن توجه به علایم راهنمایی مناسب و رنگ آمیزی و زیباسازی مسیرها، محیط ورزش و تجهیزات در مشارکت مردم به ورزش اهمیت دارد. علاوه بر موارد ذکر شده مدیران باید به مسائلی در زمینه ایمنی و امنیت مکانهای ورزشی و تفریحی و آسانتر کردن دسترسی به آن مکان ها با استفاده از حمل و نقل عمومی و استفاده از برنامه های فرهنگی اموزشی برای مردم توجه داشته باشند.
منظر شاخصهای پیامدی شامل ابعاد سلامتی جسمانی و روانی، میزان مشارکت شهروندان و فرهنگی-آموزشی بود. در بخش سلامتی جسمانی و روانی توجه به مواردی همچون میزان سلامتی جسمانی افراد و میزان سلامتی روانی و اجتماعی افراد اهمیت زیادی دارد و در بخش میزان مشارکت شهروندان توجه به میزان مشارکت اقشار خاص، میزان مشارکت سالمندان، میزان مشارکت بانوان و کودکان و تعداد مشارکت کنندگان در برنامه های ورزشی صبحگاهی گاهی و شامگاهی اهمیت دارد و در بخش فرهنگی-آموزشی اقدامات تبلیغاتی و ترویجی در شبکههای اجتماعی و رسانههای ملی اهمیت دارد. این یافتهها با برخی نتایج پژوهش‌های سارا دنبلی (1390)، عباسی و همکاران (1400)، هامفریز و روسیچکی (۲۰۰۷)، سواکر و همکاران (2020) وگریت سنکو و ایندوکاو (2021) همسو میباشد.
در تفسیر این یافتهها میتوان گفت وضعیت سلامت جسمی بر سلامت روان و تداوم افراد مبتلا به بیماری روانی تأثیر میگذارد. علاوه بر این ، نشان داده شده است که بیماری روانی بر وضعیت سلامت جسمی تأثیر عمیقی می گذارد. ازاین رو افراد و خانوادههای آنان به‌میزان سلامتی خود اهمیت میدهند چون اگر افراد سالم نباشند ممکن است به بسیاری از بیماریها دچار شوند یه همین دلیل در فعالیتهای ورزشی و برنامه های ورزشی که توسط شهرداریها و هیئتهای همگانی برگزار میشود شرکت میکنند تا بتوانند از لحاظ جسمانی از سلامت لازم برخوردار باشند. یکی دیگر از پیامدهای شرکت در برنامهها ورزشی مداوم، سلامتی روانی و اجتماعی افراد هست. پیشرفت علم وتکنولوژی ،رشد سریع شهرنشینی ، گسترش حاشیه نشینی ، خانواده های هسته ای وبروز مشکلات روانی اجتماعی از جمله بزهکاری ،خشونت وسوء مصرف مواد مخدر نیاز به خدمات سلامت روانی ، اجتماعی را دوچندان نموده است به همین دلیل شرکت در فعالیتهای ورزشی میزان بروز این پدیدههای مضر را در افراد کاهش میدهد. از سویی دیگر اگر شهرداری ها و فدراسون و هیئتهای همگانی تلاش کنند و شرایط را فراهم آورند میتوانند زمینه را برای مشارکت بیشتر و بهتر افراد به تنهایی و یا همراه با خانواده فراهم کنند و همچنین میتوانند به افراد قشر خاص همچون سالمندان، بانوان و کودکان با فراهم کردن شرایط لازم کمک کنند که در فعالیتهای ورزش شرکت کنند و زمینه لازم را برای توسعه ورزش شهروندی و ایجاد شهر فعال ایجاد کنند.
محدودیت‌های پژوهش شامل عدم همکاری برخی از اساتید و افراد مصاحبه شونده در فرآیند مصاحبه و عدم پاسخگویی به محقق؛ عدم کنترل در شرایط روانی و مکانی افراد مصاحبه شوند که به همین دلیل امکان سوء گیری در پاسخ به سوالات پرسشنامه وجود داشت. با توجه به اهمیت اماکن ورزشی به عنوان شاخصهای فرآیندی موثر در ایجاد شهر فعال به مدیران و متولیان برگزاری ورزشهای شهروندی پیشنهاد میشود که توجه ویژهای به ایجاد مسیرهای اختصاصی (دوچرخه سواری، پیاده روی و دویدن)، پارکهای بانوان، زیرساختهای لازم برای ورزش همگانی در پارکها و ایستگاههای تندرستی داشته باشند تا بتوانند مردم را در جهت ایجاد شهر فعال به ورزش شهروندی و فعالیت بدنی ترغیب کنند. با توجه به اهمیت مدیریت، برنامهریزی و سیاستگذاری به عنوان شاخصهای عملکردی موثر در ایجاد شهر فعال به مدیران و متولیان برگزاری ورزشهای شهروندی پیشنهاد میشود که با تهیه قوانین و مقررات لازم و مشارکت بخش خصوصی و انجام طرحهای پژوهشی در راستای موانع و توسعه ورزش شهروندی، زمینه لازم رو برای ایجاد شهر فعال فراهم کنند. با توجه به اهمیت سلامتی جسمانی و روانی و میزان مشارکت شهروندان به عنوان شاخصهای پیامدی موثر در ایجاد شهر فعال به مدیران و متولیان برگزاری ورزشهای شهروندی پیشنهاد میشود با برگزاری کارگاه های آموزشی و رایگان در سطح شهر و مشارکت بیشتر افراد و قشرهای مختلف در فعالیتهای تفریحی و آموزشی زمینه را برای ایجاد شهر فعال در کلان شهرها فراهم کنند.
با توجه به اهمیت داشتن پیامدها و شاخص های پیامدی ایجاد شهر فعال، پیشنهاد میشود پژوهشی با عنوان شناسایی پیامدهای ایجاد شهر فعال در کلانشهرها جهت شناسایی پیامدهای کاربردی و عملیاتیتر بصورت جداگانه انجام شود. همچنین با توجه به اهمیت داشتن این شاخص‌ها در ایجاد شهر فعال، پیشنهاد میشود پژوهشی با عنوان شناسایی و اولویت بندی راه های ایجاد شهر فعال و ارائه راهکارهایی جهت توسعه ورزش شهروندی و ترغیب مردم به ورزش شهروندی به صورت کیفی و کمی انجام شود.
participation and mental health profiles in Canadian medical students: latent profile analysis using continuous latent profile indicators. Psychology, Health & Medicine; 26 (6):671-683.
)