طراحی الگوی ارتقای نشاط اجتماعی در میان جوانان^[1]

زهرا فیضی[2]

لیلا خسروی مراد[3]

محمد پارسائیان[4]

10.22034/ssys.2024.3169.3313

تاریخ دریافت مقاله: 07/12/1402

                                                                                 تاریخ پذیرش مقاله: 19/3/1403

مقدمه

موضوع شادزیستی عیان­ترین لباس هر فرهنگی است (عنبری، 1392: 101). شادی کردن از زیباترین و متعالی­ترین احساسات و نیازهای روانی انسانی است که ارتباطی عمیق با رشد، شکوفایی و خلاقیت دارد (افشانی، 1392: 1). از منظر آرگایل[5] نشاط[6] امری اجتماعی و فرهنگی و در بستر جامعه انسانی تجلی می­یابند و حاصل کنش اجتماعی است (عشایری و جهان­پرور، 1402) همچنین محرک بشری برای اهداف و آرزوهای اجتماعی است. از نگاه دورکیم گذر از جامعه سنتی به مدرن همراه با آشفتگی‌های اجتماعی و پایین آمدن نشاط اجتماعی است (ریتزر، 1391: 78). نشاط اجتماعی از مؤلفه‌های رفاه اجتماعی به شمار می‌رود و بیش از مداخلات پزشکی و روانی به عوامل اجتماعی و اقتصادی وابسته بوده و در عین حال یکی از مفاهیم محوری توسعه پایدار است (ایلوخانی و دیگران، 1398). در بحث‌های سازمان ملل برای تعیین سطوح توسعه‌یافتگی کشورها، از سال 2000 به بعد متغیرهای نشاط، امید به آینده، خشنودی و رضایت‌مندی افراد جامعه نیز به عنوان یک متغیر کلیدی وارد محاسبات شده است؛ به این صورت که اگر مردم یک جامعه احساس نشاط، خشنودی و رضایت‌مندی نکنند، نمی‌توان آن جامعه را توسعه‌یافته تلقی نمود (گلابی و اخشی، 1394: 140).

بنابراین در مطالعات جهانی، نشاط اجتماعی به عنوان یکی از شاخص‌های توسعه‌یافتگی در نظر گرفته شده است؛ به عبارتی، چنانچه جامعه‌ای بخواهد به رشد و توسعه مطلوب دست یابد، باید به نشاط اجتماعی خود توجه داشته باشد. علاوه بر آن، تحقق و افزایش نشاط اجتماعی در جامعه منجر می‌شود تا شکوفایی ظرفیت‌های فردی و اجتماعی، مشارکت اجتماعی، هدفمند بودن افراد در جامعه، حس تعلق و تعهد نسبت به جامعه و تحرک فیزیکی فرد نیز افزایش یابد (شریف‌زاده، محمدتبار و عدلی‌پور، 1396) و همین امر منجر به شکوفایی و بهبود وضعیت جامعه در ابعاد گوناگون شود. این موضوع در کشوری مانند ایران که به دنبال دست‌یافتگی توسعه و شکوفایی است، نشاط اجتماعی جایگاه ویژه‌ای می‌یابد.

در گزارش جهانی سال 2017 سازمان ملل، ایران در موضوع نشاط اجتماعی در جایگاه 117 در بین 154 کشور جهان قرار گرفت. همچنین اگرچه ایران در جدول بررسی میزان شادی در سال 2016 در رتبه 105 قرار داشت و در قیاس با سال 2015، پنج پله بالاتر آمده بود، اما در رتبه‌بندی سال 2019، 12 پله سقوط کرده است (ایلوخانی و همکاران، 1398؛ هلیول، لایارد و ساچس، 2017). بنابر همین گزارش، جامعه ایران در میان چهار رده نشاط (رده بالا، بالاتر از میانگین، پایین‌تر از میانگین و رده پایین) در دسته کشورهای پایین‌تر از میانگین قرار می‌گیرد. نکته نگران‌کننده‌تر اینکه در بررسی روند نشاط طی دو دوره 2005 تا 2007 و 2013 تا 2015، نمره نشاط در ایران حدود 507/0 کاهش پیدا کرد. در این گزارش، فنلاند با 7.77 رتبه اول و سودان با 2.85 آخرین رتبه را داشته است (هلیول و همکاران، 2016).

نشاط اجتماعی در تحقیقات گوناگون مورد بررسی قرار گرفته است. در تحقیقات خارجی بیشتر موضوعات به سوی تغییرات روابط اجتماعی با شادی (کویدباخ، تاکوت و گروس، 2019)، ارائه الگوی بهزیستی مبتنی بر 4 عامل شادی و نشاط (ایواتا، اندو، کاوب و مینو، 2018)، معیارهای نشاط اجتماعی (تای، چان و داینر[7]، 2014) و بررسی نشاط اجتماعی در سیاست‌پژوهی (تین[8]، 2012) انجام شده است. کاریلو و همکاران (2021) در تحقیقی با روش فراترکیب به بررسی وضعیت بهزیستی از نگاه کودکان و نوجوانان پرداخته‌اند. شانکلمن و همکاران (2021) مقاله‌ای را با استفاده از روش فراترکیب به وضعیت رفاه نوجوانان به لحاظ استفاده از رسانه‌های اجتماعی تدوین کرده‌اند.

در تحقیقات داخلی نیز موضوعاتی مانند رابطه نشاط اجتماعی با سازگاری اجتماعی (نوروزهی و همکاران، 1401)، نقش شبکه‌های اجتماعی مجازی با نشاط اجتماعی (جهانی بازه، 1400)، راهبردهای رسانه‌ای افزایش نشاط اجتماعی (نقی پور و همکاران، 1399)، تأثیر مشارکت ورزشی بر نشاط اجتماعی (مجد و میرمحمدتبار، 1398)، میزان نشاط اجتماعی و عوامل مرتبط با آن (کیا و امیری، 1391) و مواردی نظیر آنها انجام شده است.

در میان تحقیقات داخلی نزدیک به 6 مقاله به ارائه مدل یا الگو با روش فراترکیب یا فراتحلیل کیفی پرداخته­اند. نیازی و ذوالفقاری (1402) در مقاله‌ای الگوی عوامل مؤثر بر نشاط سازمانی کارکنان را با استفاده روش فراترکیب طراحی کرده‌اند. یافته‌های آنان نشان داد که ابعاد اصلی نشاط سازمانی کارکنان شامل بُعد فردی، سازمانی و اجتماعی است. محمدی‌مقدم، محمدی‌مقدم، طیبی و ساعدی(1402) در مقاله‌ای الگوی نشاط منابع انسانی در سازمان‌های تأمین اجتماعی را طراحی کرده‌اند. نتایج این تحقیق نشان داد برای افزایش نشاط کارکنان در محیط کار باید توجه خاصی از سوی مدیران بر دو بُعد فردی و سازمانی وجود داشته باشد. نورزهی، هراتی، چغازگرگیچ و شیخ حسینی (1401) در مقاله‌ای با عنوان «بررسی رابطه نشاط اجتماعی و مؤلفه‌های آن با سازگاری اجتماعی دانش‌آموزان» مطالعه خود را با روش کمی- پیمایشی در میان دانش‌آموزان ابتدایی انجام دادند که نتایج آن نشان می‌دهد نشاط اجتماعی و مؤلفه‌های آن با سازگاری اجتماعی دانش‌آموزان ابتدایی رابطه معنادار دارد. یزدانی، محسنی، زارعی‌متین و عزیزی (1401) در تحقیق خود به ارائه مدل توسعه نشاط اجتماعی با رویکرد فراترکیب پرداخته‌اند؛ نتایج این تحقیق که پس از غربالگری با مطالعه 39 مقاله سامان پذیرفته است، در سه بُعد «شهرسازی و برنامه‌ریزی شهری»، «امور اجتماعی و فرهنگی» و «روابط و حقوق شهروندی» به دست آمده است. همچنین زارعی‌متین و محسنی (1400) پیش‌تر در مقاله‌ای به طراحی مدل نشاط اجتماعی با تأکید بر توسعه ورزش شهروندی پرداخته بودند. زکی (1399) مقاله‌ای را با هدف ارائه چارچوب و الگویی جامع و یکپارچه در تبیین نشاط اجتماعی در ایران ارائه داده است. روش طراحی این الگو با استفاده از روش فراترکیب بوده است. براساس نتایج مدل پیشنهادی نشاط اجتماعی قابل تفکیک در پنج بخش به ترتیب فراوانی شامل پیشایندها، وضعیت، پسایندها، کلیات و همبسته‌ها گزارش و طبقه‌بندی شده‌اند.

نتایج بررسی پیشینه مطالعات نشاط اجتماعی در مقاله پیش‌رو نشان می‌دهد که قریب به 800 تحقیق در داخل کشور سامان یافته است که هر کدام از جنبه‌ها و متغیرهای گوناگونی به این موضوع نگریسته­اند. تعدادی از آنها به عوامل مؤثر، گروهی به میزان نشاط اجتماعی و برخی به تأثیر نشاط اجتماعی بر عوامل دیگر پرداخته‌اند. در تحقیقات خارجی نیز مواردی که الگو یا مدلی برای ارتقای نشاط اجتماعی ارائه کرده باشند، مشاهده نشد.

با وجود اهمیت نشاط در میان تمامی گروه‌های جامعه، توجه به نشاط اجتماعی جوانان و چگونگی ارتقای نشاط در میان آنان از اهمیت بالاتری دارد؛ چراکه جوانان به عنوان نیروهای فعالی که 27 درصد از جمعیت ایران را جوانان تشکیل می‌دهند (براساس مرکز رصد جمعیت وزارت کشور)، نقش خطیری در سازندگی، رشد و توسعه کشور دارند. همچنین نتایج تحقیقات در بحث ترویج سبک زندگی اسلامی نشان می‌دهد که اشاعه و ترویج شاد زیستن در میان جوانان به عنوان یک مؤلفه کاربردی در تبلیغات است (فیضی و همکاران، 1398). بنابراین، با توجه به نبود الگوی دقیق ارتقای نشاط اجتماعی در میان انبوه تحقیقات داخلی و خارجی در دسترس، لزوم ارزیابی و ارتقای نشاط اجتماعی در میان اقشار گوناگون جامعه به ویژه جوانان باید مورد توجه قرار گیرد.

بررسی ادبیات علمی از نظر روشی نشان می‌دهد که تعداد اندکی از تحقیقات با روش‌های کیفی – فراترکیب یا فراتحلیل سامان یافته­اند و عمده تحقیقات با روش‌های کمی انجام شدند. این در حالی است که طراحی الگو در زمینه نشاط اجتماعی، به دلیل ماهیت آن، نیاز به تحقیقات اکتشافی و بهره‌گیری از روش‌های کیفی همچون فراترکیب دارد.

در کنار موارد یادشده، انجام تحقیق کیفی به منظور ترسیم الگوی ارتقای نشاط اجتماعی در میان جوانان می‌تواند حوزه دانشی این موضوع را گسترش دهد و مسیر و چشم‌انداز مشخصی را در اختیار سیاست‌گذاران و برنامه‌ریزان حوزه جوانان کشور قرار دهد تا به شکل عملیاتی‌تر برنامه‌ریزی حوزه نشاط اجتماعی را در دستور کار قرار دهند. با توجه به این ضرورت‌ها و همچنین خلأ پژوهشی در این زمینه، مسأله اصلی این تحقیق عبارت است از چگونگی افزایش نشاط اجتماعی در میان قشر جوان؛ به عبارت تعبیر دقیق‌تر، الگوی ارتقای نشاط اجتماعی در میان جوانان در ایران چگونه است؟

چارچوب مفهومی

تعاریف متعددی از نشاط ارائه شده که هر کدام بر یک بُعد آن بیش از ابعاد دیگر تأکید دارند. یکی از دلایل این مسأله، میان‌رشتگی مفهوم نشاط اجتماعی است؛ از این‌رو برخی از تعاریف بر ابعاد شناختی، برخی بر ابعاد احساسی و عاطفی و برخی دیگر بر کارکردهای نشاط تأکید داشتند (تمیزی فر و عزیزی مهر، 1394: 219)؛ برای نمونه یکی از تعاریف، نشاط را هیجانات مثبت درونی تلقی کرده که انقباض روانی را از بین می‌برد و موجب انبساط خاطر، و پویایی می‌شود(محمدی ری‌شهری، 1391 : 7). بنتهام^[9] نشاط را وضعیت روانی مثبت و توأم با خشنودی تعریف کرده و توضیح داده است که نشاط به صورت رضایتمندی اجتماعی، روانی و جسمانی، یا رضایتمندی از جریان زندگی تعریف می‌شود (سجادیان، نعمتی و دامن باغ، 1399 به نقل از کوشین، 2015). لوردوس و همکارانش^[10] (2012) نشاط را براساس سه مؤلفه همبسته به یکدیگر تعریف می‌کنند؛ حداقل عواطف منفی، حداکثر عواطف مثبت و سطح مناسب رضایت از زندگی (همان). لایارد^[11] (2005) نشاط را به عنوان احساس خوبی، با لذت بردن از زندگی و احساساتی که دوست داریم حفظ شود، توصیف می‌کند(مک‌کاب و همکاران، 2011). بهبود سطح نشاط به مثابه یکی از ضروری‌ترین خواسته‌های فطری و نیازهای روانی انسان، منجر به تأمین سلامت فرد و جامعه شده و می‌تواند نقش مهمی را در توسعه جامعه ایفا نماید (مجدی، میرمحمدتبار، 1398). از سوی دیگر، نشاط در تجربه و شیوه زیستن انسان‌ها محقق می‌شود و با مناسبات اجتماعی، قدرت، ارزش‌های فرهنگی و بافت تاریخی جامعه پیوند دارد. این مفهوم زمانی مصداق پیدا می‌کند که بین وسیله کنش و هدف آن حائلی وجود نداشته باشد؛ به عبارت دیگر، نفس کنش عین هدف کنش است. بنابر این تعریف، نشاط دو وجه روان‌شناختی و جامعه‌شناختی دارد (عنبری، 1391: 24). نشاط اجتماعی یا شادمانی به عنوان یک پیامد مهم در احساس رضایت شغلی و خوشبختی انسان مطرح است که نه‌تنها زندگی شخصی بلکه جنبه‌های اجتماعی حیات ما، یعنی کنش‌ها و ارتباطاتی را که با دیگران برقرار می‌کنیم، تحت تأثیر قرار می‌دهد (ون‌پراگ و همکاران، 2004). به عبارت دیگر احساس نشاط، احساسات مثبت و رضایت خاطر از زندگی از جمله نشانه‌های نشاط اجتماعی است (کار^[12]، 2013).

نشاط اجتماعی از نظر متخصصان دارای مؤلفه‌ها و شاخص‌هایی است. عنبری(1391) مؤلفه‌های نشاط اجتماعی را شامل مجموعه‌ای از فعالیت‌های نمادین و معنادار کنش‌های فردی و گروه‌های اجتماعی می‌داند و معتقد است که درک شادی و شادمانی مستتر در این کنش‌ها با فهم معانی رفتارها و درک احساسات جمعی به دست می‌آید. رضایت از زندگی، دوست داشتن دیگران، رشد شخصیت، نگرش‌های مثبت و مواردی نظیر آن از جمله خروجی‌های نشاط اجتماعی است (عنبری، 1391).

آرگایل(2001) در تعریف خود از نشاط به بررسی‌های زمینه‎یابی که بر روی نمونه‌های فراوانی انجام شده اشاره می‌کند و معتقد است که شادکامی شامل سه جز است: 1. حالت خوشحالی یا سرور (هیجانات مثبت) 2. راضی بودن از زندگی 3. فقدان افسردگی و اضطراب (عواطف منفی) (به نقل از شریف‌زاده، میرمحمدتبار، عدلی­پور، 1396). داینره و سو^[13] (1997) نشاط اجتماعی را دارای سه جز اساسی می‌دانند که عبارت‌اند از: الف) بُعد عاطفی یا هیجانی که در حقیقت خلق‌وخوهای مثبت و خوشایند را در افراد شامل می‌شود. ب) بعد شناختی که نوعی تفکر و پردازش اطلاعات را در برمی‌گیرد و به ارزیابی مثبت افراد از زندگی منجر می‌شود. ج) بُعد اجتماعی که بیانگر گسترش روابط اجتماعی فرد با دیگران و به دنبال آن افزایش حمایت اجتماعی است. به عبارت دیگر این جز از نشاط اجتماعی گرایش‌ها و تمایلات فرد نسبت به اجتماع، همانند علاقه به انسان‌های دیگر، تأثیرگذاری مثبت بر آنها و ... را شامل می‌شود که یکی از مهم‌ترین اجزای آن را تشکیل می‌دهد (داینر و سو، 1997 به نقل از ورعی، ممدوحی، ورعی و ورعی، 1400). براساس نظر محققان، عوامل متعددی بر نشاط اجتماعی تأثیرگذار است. بررسی‌های بسیاری عواملی مانند وضعیت تأهل، جنسیت، دینداری، اعتماد اجتماعی (بخارایی، طالبی و محتشم 1395)، بهره‌مندی از وسایل ارتباط جمعی، امید به آِینده، عزت نفس (حاجی‌زاده میمندی و ترکان، 1394)، امنیت هستی‌شناختی، شبکه خویشاوندی (هزارجریبی و مرادی، 1393)، پایگاه اجتماعی – اقتصادی، احساس عدالت اجتماعی، همبستگی اجتماعی، رضایت اجتماعی، احساس امنیت اجتماعی، پایبندی به اعتقادات دینی و میزان رضایت از خدمات شهری (کیا و امیری، 1392) از جمله عواملی هستند که بر نشاط اجتماعی تأثیرگذار هستند.

روش‌شناسی پژوهش

مقاله حاضر به لحاظ هدف، در میان تحقیقات کاربردی قرار می‌گیرد. با توجه به ماهیت اکتشاف و شناسایی الگو، دارای رویکرد کیفی است و از میان روش­های این رویکرد، از روش فراتحلیل کیفی از زیرمجموعه‌های روش فرامطالعه انتخاب شده است. روش فرامطالعه تجزیه و تحلیل عمیق از کارهای پژوهشی در یک حوزه خاص است که با واژه‌هایی همچون فراتحلیل، فراترکیب (فراسنتز)، فرانظری و فراروش متفاوت است. در واقع فرامطالعه تمام این مفاهیم را در برمی‌گیرد (پترنسون، 2001). فرامطالعه به طور کلی در چهار روش فراتحلیل، فراترکیب، فراروش و فرا نظریه صورت می‌پذیرد.

فراتحلیل از زیرروش­های فرامطالعه، روشی است که بر اساس آن سعی می‌شود، تفاوت‌های موجود در تحقیقات انجام‌شده قبلی استنتاج گردد و در رسیدن به یک سری نتایج کلی و کاربردی از آن بهره‌برداری شود. فراتحلیل با مرور نظام‌مند منابع، برای پیدا کردن، ارزشیابی، ترکیب و در صورت نیاز، جمع‎بندی آماری، به تحقیقاتی می‌پردازد که قبلاً درباره موضوع خاصی به رشته تحریر درآمده‌اند (ایستگلدی، قنبری، پویا و روستا، 1398). دو گونه فراتحلیل کمی و کیفی وجود دارد؛ فراتحلیل کمی با استفاده از تکنیک‌های آماری پیچیده، درصدد یکپارچه‌سازی نظریه‌ها و نتایج تمامی پژوهش‌ها و همچنین شناسایی متغیرهای مزاحم و مداخله‌گر است. فراتحلیل کیفی علاوه بر یکپارچه‌سازی نظریه‌ها، روش‌ها و نتایج پژوهش‌های مختلف، تفسیر ژرفی از موضوع مورد بحث ارائه می‌دهد (جان‌پرور، صالح‌آبادی و مازندرانی، 1400). فراتحلیل کیفی در 5 مرحله انجام می‌شود: 1. تنظیم سؤال؛ 2. جست‌وجوی ادبیات؛ 3. انتخاب پژوهش‌های واجد شرایط؛ 4. استخراج داده‌ها و ارزیابی کیفیت و اعتبار آن؛ 5. ترکیب، تعبیر و تفسیر گزارش (طیبی­ابوالحسنی، خاشعی، حقیقی و الیاسی، 1401).

جامعه آماری این تحقیق شامل تمام منابع علمی اعم از مقالات و پایان‌نامه‌ها در موضوع نشاط اجتماعی طی سال‌های 1390-1402 در پایگاه‌های داده علمی نورمگز، پورتال جامع علوم انسانی، اس.آی.دی^[14]، ایرانداک و کتابخانه ملی است. شیوه نمونه‌گیری در این تحقیق از نوع هدفمند بوده و فرآیند طی‌شده برای انتخاب منابع نهایی به این شرح است: 1. ابتدا با کلیدواژه نشاط در سامانه‌های موردنظر جستجو شد. 2. تحقیقاتی که در عنوان آنها نشاط مذکور بود، مورد بازبینی قرار گرفت و مواردی که به نشاط اجتماعی (در حالت‌های متغیر مستقل، وابسته و عامل اثرگذار) انتخاب شدند. 3. در این مرحله تحقیقاتی که نشاط اجتماعی را در گروه‌های سنی جوانان (18 تا 35 سال بر مبنای دسته بندی مرکز آمار و رصد وزارت کشور) بررسی کردند، استخراج و مورد استفاده قرار گرفت. 4. موارد مشابه در سامانه‌های مختلف از مجموعه خروجی‌ها حذف شد. تمامی این مراحل به تفکیک برای هر یک از سامانه‌ها و هر کدام از مستندات (مقاله و پایان‌نامه) انجام گردید. همان‌طور که جدول شماره 1 نشان می‌دهد، پس از حذف موارد اضافی و متفاوت با هدف پژوهش، در مجموع 54 مورد در غربال‌گری نهایی شناسایی شد.

برای تجمیع داده‌ها فرمی تفصیلی طراحی شد و اطلاعات هر کدام از مستندات شامل روش تحقیق، جامعه آماری، شیوه نمونه‌گیری، شناسایی مؤلفه‌ها و شاخص‌های موجود در تحقیقات، عوامل اثرگذار در نشاط اجتماعی، تأثیر نشاط اجتماعی، مدل‌ها و الگوهای استخراجی جمع‌‎آوری گردید. سپس بر اساس اهداف تحقیق، ترکیب و تلفیق داده‌ها صورت گرفت. به منظور تعیین روایی و اعتبار این تحقیق، از دو تکنیک خودبازبینی محقق و کسب اطلاعات موازی استفاده شد؛ پس از جمع‌آوری منابع و کدهای استخراجی، داده‌ها در اختیار تعدادی از محققان و اساتید دانشگاه قرار گرفت تا مورد تأیید قرار بگیرند. لازم به ذکر است، «عوامل» در این تحقیق به معنای واقعیت‌ها یا موقعیت‌هایی است که منجر به ایجاد نشاط اجتماعی می‌شود. عوامل تعیین‌کننده یا اصلی مواردی هستند که در تحقیقات، معناداری و سطح رابطه آنها با نشاط اجتماعی متوسط به بالا باشد. این رابطه باید در تمامی تحقیقات بررسی‌شده، عامل تأییدشده باشد، لذا اگر یک تحقیق آن رابطه را به عنوان قوی و در یک یا دو تحقیق دیگر ضعیف ارزیابی شده باشد، به عنوان عامل اصلی انتخاب نخواهد شد. ملاحظه دیگر، تعداد تحقیقات تأییدکننده روابط است. به نظر می‌رسد یک یا دو تحقیق سند محکمی برای پذیرش رابطه نیست؛ لذا معیار پذیرش عوامل حداقل 3 تحقیق به بالاست. در نتیجه برای تحلیل نوع و شدت رابطه، بر اساس حداقل 3 تحقیق تصمیم‌گیری شده است.

یافته‌های پژوهش

یافته‌های این پژوهش در 4 دسته سامان یافتند؛ دسته نخست، یافته­های مرتبط با عوامل اثرگذار و دسته­بندی آنهاست. دسته دوم عواملی است که با افزایش نشاط آنها نیز افزایش می‌یابند. دسته سوم متغیرهایی است که با نشاط اجتماعی رابطه­ای دوسویه دارند. دسته چهارم الگوی ارتقای نشاط اجتماعی به‌دست‌آمده از یافته‌هاست.

یافته‌های دسته اول: متغیرهای شناسایی‌شده و تعداد دفعات توجه به آنها در تحقیقات جدول شماره 1 آمده است:

جدول 1. متغیرهای اثرگذار بر نشاط اجتماعی (به عنوان متغیر وابسته)

براساس یافته‌های جدول 1، متغیرهایی که در کمتر از 3 تحقیق بررسی شدند یا نتایج آنها با یکدیگر همسویی نداشته­اند، از دایره عوامل اثرگذار حذف می‌گردد. موارد به‌دست‌آمده در دسته‌بندی‌های فردی، فردی – اجتماعی، اجتماعی، اجتماعی - اقتصادی تقسیم‌بندی می‌شود. نتایج این غربال‌گری در دسته‌بندی جدید در جدول شماره 2 قابل مشاهده است:

جدول 2: دسته‌بندی و تعیین وضعیت نهایی متغیرها

داده‌های جدول 2 را می‌توان به صورت شکل 1 ترسیم نمود:

شکل 1: دسته‌ها و متغیرهای تعیین‌کننده آنها بر نشاط اجتماعی

یافته‌های دسته دوم: در این قسمت متغیرهایی که با افزایش نشاط اجتماعی، افزایش می‌یابند در جدول شماره 3 قابل مشاهده است:

جدول 3: میزان تأثیر نشاط اجتماعی بر متغیرهای دیگر(به عنوان متغیر مستقل)

در جدول 3 نشان داده شده که متغیرهایی سلامت اجتماعی، احساس امنیت اجتماعی، مشارکت اجتماعی، موفقیت تحصیلی، فعالیت بدنی و سبک زندگی از نشاط اجتماعی تأثیر می‌پذیرند؛ یعنی تغییر نشاط اجتماعی به صورت‌های مستقیم بر این متغیرها تأثیرگذار خواهد بود. شکل 2 موارد به دست آمد در جدول 3 را نشان می‌دهد:

شکل 2: تأثیر نشاط اجتماعی بر سایر متغیرها

یافته‌های دسته سوم: این یافته‌ها شامل متغیرهایی است که به صورت دوسویه با نشاط اجتماعی ارتباط دارند. بنابر داده‌های جدول 2 و 3، متغیرهایی که رابطه قوی و دوسویه با نشاط اجتماعی جوانان دارند عبارت‌اند از: احساس امنیت اجتماعی (در دسته فردی – اجتماعی) و مشارکت اجتماعی (در دسته اجتماعی). تعداد تحقیقاتی که بر هر کدام تأکید دارند، نشان از روابطِ ضعیف با دو مورد و قوی با یک مورد است که ترسیم آن در شکل شماره 3 آمده است:

شکل 3: رابطه دوسویه متغیرها با نشاط اجتماعی

یافته‌های دسته چهارم، با تحلیل یافته‌های به‌دست‌آمده در سه دسته قبلی، می‌توان الگوی ارتقای نشاط اجتماعی را به شکل زیر ترسیم کرد:

شکل 4: الگوی ارتقای نشاط اجتماعی جوانان

پیش از توضیح الگو و مسیر به‌دست آمده، ابتدا لازم است مفاهیم داخل الگو از منظر محقق تشریح و روشن شود. منظور از «پایگاه اقتصادی- اجتماعی» سطح درآمد، نوع شغل، میزان تحصیلات، وضعیت مسکن و تسهیلات مرتبط با آن است. در زیر شاخه پایگاه اقتصادی- اجتماعی، منظور از اشتغال‌زایی و کارآفرینی ایجاد زمینه‌های اشتغال و روند آن و توجه به پایین آوردن میزان بیکاری در جامعه است. در میان شاغلین نیز به معنای بهبود وضعیت شغلی و درآمدی یا امکان ارتقای عادلانه شغلی برای همگان است. در رضایتمندی شغلی نیز توجه به نوع شغل متناسب با سطح تحصیلات، توانمندی‌ها و مهارت‌ها، ارج نهادن تلاش‌های نیرو‌ها و دغدغه‌مندی آنهاست.

«کنش» در مباحث اجتماعی حکایت از وجود روابط میان اعضا و فعالیت در روبط اجتماعی است. به بیان ساده کنشگری اجتماعی فعال بودن در فضای اجتماعی است. به همین دلیل، سرمایه اجتماعی، مشارکت اجتماعی، اعتماد اجتماعی و دینداری در ذیل این مفهوم مورد توجه قرار گرفتند. مراد از مشارکت اجتماعی، فعالیت ارادی افراد با درنظر گرفتن اهداف، انگیزه‌ها و آگاهی نسبت به موضع است. سرمایه اجتماعی به میزان ارتباطات فرد و مشارکت اجتماعی او باز می‌گردد که تحت تأثیر هنجارها، اعتماد و شبکه روابط ساخته می‌شود. منظور از اعتماد اجتماعی، داشتن دید مثبت و حُسن ظنّ به افراد و نهادهای اجتماعی است، به صورتی که میزان فعالیت در فضای اجتماعی و روابط اجتماعی را افزایش می‌دهد. منظور از میزان دینداری (مناسکی)، مجموعه همبسته‌ای از اعتقادات، باورها و اعمال است، دینداری در حالت کلی در ابعاد مناسکی، عاطفی، اعتقادی، تجربی قابلیت بررسی دارد. بُعد مناسکی دینداری نیز عبارت است از اعمال جمعی دینداری.

دو مفهوم دیگر که قابلیت توضیح دارد، بحث امنیت و عدالت است. منظور از امنیت، در خطر نبودن یا احساس محفوظ بودن از خطر است. عدالت در سه حیطه اجتماعی، توزیعی و رویه‌ای قابل پیگیری است، ولی در این تحقیق بیشتر بر جنبه عدالت توزیعی توجه شده است؛ چراکه در تحقیقات توزیع امکانات و نحوه دسترسی متوازن مردم به آن در فرصت‌های اشتغال، تحصیل، ارتقای شغلی و حتی در ازدواج از مسائل مورد توجه بوده است. 

پس از تعریف مفاهیم، نوبت به توضیح و شرح الگوی نهایی می‌رسد؛ تحلیل داده‌های به‌دست‌آمده در سه مرحله پیشین نشان می‌دهد که عمده عوامل تعیین‌کننده در نشاط اجتماعی در دسته‌های فردی، فردی- اجتماعی، اجتماعی و اجتماعی- اقتصادی جای می‌گیرد. این عوامل برای زمینه‌سازی و تحقق یا تقویت در جامعه، نیازمند سیاست‌گذاری و برنامه‌ریزی کلان است. در نتیجه گام نخست در ارتقای نشاط اجتماعی، سیاست‌گذاری در سطوحی است که متغیرهای تعیین‌کننده را بهبود ببخشد. برای این منظور، ابتدا دو سطح اقتصادی و اجتماعی در سیاست‌گذاری وارد شدند. سیاست‌گذاری برای مؤلفه «امید به آینده» که در سطح فردی به دست آمد، علاوه بر موارد مذکور در سطح اقتصادی و اجتماعی، نیازمند برنامه‌ریزی فرهنگی و آموزشی است. سیاست‌گذاری برای دو مؤلفه احساس عدالت و امنیت علاوه بر سطوح اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی، نیازمند سیاست‌گذاری در حوزه سیاسی نیز هست. هرچند سطح سیاسی در تحقیقات استخراج نشد، لیکن از آنجایی در مقام عمل، تحقق بسیاری از مؤلفه‌ها ازجمله امنیت و عدالت بدون ارتقای ساختارها و تدابیر در عرصه سیاسی امکان‌پذیر نیست، سطح سیاسی (به شکل نقطه‌چین) با دو زیرمجموعه عدالت و امنیت بررسی گردید.

در سطح اقتصادی – اجتماعی متناظر عوامل تعیین‌کننده، بهبود پایگاه اقتصادی ـ اجتماعی در دستور کار قرار گرفت و به منظور اجرای برنامه در حوزه‌های اشتغال‌زایی، کارآفرینی، رضایت شغلی و بهبود درآمدزایی دیده شد. در سطح اجتماعی متغیرهای به‌دست‌آمده مشارکت اجتماعی، سرمایه اجتماعی، اعتماد اجتماعی و میزان دین‌داری را نشان داده‌اند؛ بنابراین به لحاظ کلی در سطح اجتماعی بهبود روند کنشگری اجتماعی در میان اعضای جامعه مدنظر است. در مجموع هر کدام از موارد مذکور با یکدیگر ارتباط متقابل دارند. به عبارتی وقتی وضعیت اقتصادی - اجتماعی بهبود یابد، مشارکت اجتماعی و سرمایه اجتماعی و وضع فرهنگی نیز بهبود می‌یابد. همچنین هنگامی که اعتماد اجتماعی افزایش می‌یابد مشارکت اجتماعی و سرمایه اجتماعی نیز بهبود می‌یابد و حتی تعلقات دینی در جامعه نیز تحت تأثیر قرار می‌گیرد. بهبود هر کدام از شرایط پایگاه اقتصادی اجتماعی، سرمایه اجتماعی و میزان دین‌داری بهبود امید به آینده جوانان را به همراه خواهد داشت و تجمیع همه این موارد منجر به بهبود وضعیت نشاط اجتماعی و ارتقای آن در میان جوانان می‌شود.

بحث و نتیجه‌گیری

مسائل هر جامعه متشکل از عرصه‌ها و زمینه‌های اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و سیاسی است؛ تعامل، ترکیب و تضارب هر یک از این سطوح می‌تواند به زایش قسم‌های مشترکی مانند اجتماعی ـ اقتصادی، اجتماعی ـ فرهنگی، اجتماعی ـ سیاسی منجر شود. با توجه به تغییرات اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و فنّاورانه در ایران، بحث نشاط اجتماعی در میان جوانان بیش از پیش اهمیت یافته است، لیکن نتایج گزارش‌های بین‌المللی و مطالعات داخلی نبود الگویی مشخص و سیاست‌های روشن و اثرگذار بر ارتقای نشاط اجتماعی در کشور را نشان می‌دهد. در این مقاله سعی شد تا با استفاده از فراتحلیل کیفی داده‌های تحقیقات پیشین بررسی و تحلیل و نتایج آن به منظور طراحی الگوی ارتقای نشاط اجتماعی مورد استفاده قرار گیرد. براساس الگوی به‌دست‌آمده، سیاست­گذاری باید در تمام عرصه‌های اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی انجام شود. با توجه به جایگاه اثرگذاری حوزه سیاست به‌ویژه در عدالت و امنیت اجتماعی و نقش و سیطره آن بر سایر عرصه‌ها نمی‌توان سیاست‌گذاری در عرصه سیاسی را نادیده گرفت.

محوریت سیاست‌گذاری فرهنگی در ارتقای نشاط اجتماعی ایجاد و توسعه امید به آینده در جامعه است. حیطه اجتماعی در نسبت تعامل «فرد با دیگران»، حیطه اقتصادی در بهبود رفاه اقتصادی و معیشتی «فرد» و حیطه فرهنگی نیز از طریق اجرای برنامه‌های آموزشی و فرهنگی به بهبود مهارت‌های شناختی، عاطفی و هویتی «فرد» و افزایش امید او به آینده کمک می‌نماید. همچنین بسیاری از عوامل از جمله امنیت و عدالت به شکل مستقیم یا غیرمستقیم تحت تأثیر ساختارها و مؤلفه‌های سیاسی هستند، ولی به دلیل عدم ذکر در تحقیقات، سیاست‌گذاری حوزه سیاسی به صورت خط‌چین در مدل وارد شده است.

مسئله عدالت در سه معنای عدالت اجتماعی، عدالت توزیعی و عدالت رویه‌ای ظهور می‌یابد. هرچند تحقیقات بیشتر ناظر به عدالت اجتماعی بوده، لیکن بحث عدالت توزیعی و رویه‌ای نیز در ایجاد این احساس عدالت نقش مؤثری دارند؛ بنابراین پیگیری عدالت در هر سه جنبه (اجتماعی، توزیعی و رویه‌ای) باید در حیطه‌های اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و سیاسی عملیاتی شود؛ چراکه اگر عدالت در یکی از جنبه‌ها مانند حیطه اقتصادی نادیده گرفته شود، احساس عدالت اجتماعی لطمه می‌بیند. همچنین اگر عدالت توزیعی در زمینه دسترسی به فرصت‌های شغلی مناسب و تأمین منابع اشتغال‌زایی به شکل عادلانه تحقق نیابد، یا فرایند دست‌یابی به امکانات بر مبنای عدالت رویه‌ای سامان نپذیرد، احساس عدالت در جامعه کاهش خواهد یافت. در نتیجه احساس عدالت باید در تمامی روندهای سیاست‌گذاری و اجرایی مورد توجه قرار گیرد.

امنیت اجتماعی در معنای توانمندی برای مراقبت از ویژگی‌های بنیادین خود در شرایط تغییر و تهدیدات عینی است. احساس امنیت اجتماعی نیز حسی است که حاصل ارتباط فرد با جامعه است؛ به بیان دیگر این احساس با توجه به شرایط اجتماعی در فرد ایجاد می‌شود. احساس امنیت اجتماعی ذیل موضوع بزرگ‌تر احساس امنیت اقتصادی - فرهنگی قرار می‌گیرد. بحث تضمین پایداری شغلی، تغییر وضعیت کاری و درآمدی و تناسب آن با هزینه‌های زندگی احساس امنیت اقتصادی است. احساس امنیت در ساحت فرهنگ نیز قابل پیگیری است. با توجه به سیطره فرهنگ در مجموعه ارزش‌ها، باورها، مناسک، آداب‌ورسوم جامعه، تزلزل در ارزش‌ها، باورها و رسوم موجب ایجاد احساس تزلزل هویتی و فرهنگی در فرد می‌شود و او را با سردرگمی مواجه می‌سازد.

تهاجم فرهنگی و رخنه باورهای فرهنگی متناقض با ارزش‌های پایدار جامعه در شکل‌گیری تزلزل فرهنگی و سستی در وضع فرهنگی جامعه مؤثر است. امروزه با گسترش شبکه‌های اجتماعی و انبوه تولیدات چندرسانه‌ای هجمه‌های فرهنگی متعددی در تقابل با ارزش‌های جامعه صورت گرفته که نتیجه آنها ایجاد تزلزل در بنیان‌های فرهنگی و بی‌هویتی فرد یا طرد هویت دینی فرهنگی از جامعه است؛ بنابراین احساس امنیت فرهنگی هم‌تراز با احساس عدالت اجتماعی باید در سطح میانه و برای تمامی سطوح در نظر گرفته شود.

در هر کدام از حیطه‌های اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی و همچنین سیاسی متناسب با عوامل تعیین‌کننده و دوسویه به دست آمده، مواردی نیز در طراحی الگو مدنظر قرار گرفتند. در حیطه اقتصادی عامل تعیین‌کننده پایگاه اقتصادی - اجتماعی است. عناصر اقتصادی این پایگاه مواردی چون برخورداری از شغل، نوع شغل، سمت شغلی، میزان درآمد و خدمات جانبی شغل را در برمی‌گیرد. عناصر اجتماعی این پایگاه نیز به داشتن منزلت اجتماعی متناسب با شغل، تحصیلات و محل سکونت گفته می‌شود. همان‌طور که گذشت، با بهبود پایگاه اقتصادی- اجتماعی، نشاط اجتماعی نیز بهبود می‌یابد؛ بنابراین به منظور بهبود وضعیت اقتصادی - اجتماعی باید با ایجاد شغل، تسهیل اشتغال‌زایی و کارآفرینی، اختصاص بودجه‌ها و خدمات حمایتی از مشاغل، بهبود سطح درآمدی و خدماتی در مشاغل، ایجاد قوانین حمایتی به منظور بهبود وضعیت امنیت شغلی در فرد، ایجاد زمینه‌های عدالتی در توزیع درآمد و حقوق در میان افراد، دسترسی یکسان و امکان‌پذیر برای تحصیل و بهره‌گیری از امکانات آموزشی و تحصیلی، ایجاد زمینه‌های حمایت برای دست یافتن به مسکن مناسب و تهیه مسکن در فرد مورد نظر باشد.

در حیطه اجتماعی متغیرهایی نظیر مشارکت اجتماعی، سرمایه اجتماعی، میزان دین‌داری و اعتماد اجتماعی مطرح است؛ برای نمونه وضعیت دین‌داری هر فرد در سطوح اعتقادی، مناسکی، عاطفی و پیامدی مورد سنجش قرار می‌گیرد که بنابر نتایج تحقیقات، هنگامی که هر چهار سطح مذکور افزایش یابد نشاط اجتماعی نیز رشد می‌کند. به نظر می‌رسد سیاست‌گذاری و اجرای برنامه‌های فرهنگی – اجتماعی می‌تواند در رشد و تغییر وضعیت میزان دین‌داری تأثیرگذار باشد. یکی از عوامل اثرگذار بر بهبود میزان دین‌داری، اعتماد اجتماعی است که جزء عوامل اثرگذار بر نشاط اجتماعی نیز هست. اعتماد اجتماعی در واقع میزان اعتماد فرد به جامعه است. هرچه یک جامعه از ثبات بیشتری برخوردار باشد، به همان میزان، اعتماد اجتماعی بالاتری دارد. اعتماد اجتماعی گاهی تحت تأثیر شرایط اجتماعی، سیاسی، اقتصادی و رخدادهای آن جامعه دستخوش تغییر می‌شود؛ برای مثال در جامعه ایران که بسیاری از نهادها، ساختارها و تصمیم‌سازان دارای وجاهت دینی هستند، انتشار اخبار در مورد هرگونه ناکارآمدی، فساد یا قصور از حاکمیت، می‌تواند بر دین‌داری افراد اثر بگذارد. از دیگر عوامل اجتماعی، مشارکت اجتماعی است که نقشی تعیین‌کننده در سطح نشاط اجتماعی دارد. مشارکت افراد به میزان شرکت افراد در برنامه‌ها، گفت‌وگوها و همایش‌های جمعی بازمی‌گردد. البته به شرطی که این مشارکت اجباری نباشد. مطابق با داده‌های این تحقیق، یکی از مواردی که سطح مشارکت اجتماعی را افزایش می‌دهد، بالارفتن نشاط اجتماعی است؛ بنابراین رابطه دوسویه میان مشارکت اجتماعی و نشاط اجتماعی برقرار است. همچنین دو عامل اعتماد اجتماعی و سرمایه اجتماعی بر مشارکت اجتماعی مؤثر هستند. سرمایه اجتماعی میزان اتصالات و ارتباطات فرد با دیگران و روابط اجتماعی قوی فرد را نشان می‌دهد. چنانچه فرد نسبت به جامعه احساس تعلق و اعتماد داشته باشد، سرمایه اجتماعی او افزایش می‌یابد و به میزان افزایش این سرمایه، مشارکت اجتماعی فرد نیز رشد می‌کند. بررسی مجموع تحلیل‌ها از عوامل تعیین‌کننده عرصه اجتماعی، نشان از وجود رابطه دوسویه میان تمام درون حیطه اجتماعی و تأثیر آنها بر رشد نشاط اجتماعی دارد. موضوع دیگری که ارتقای نشاط اجتماعی اهمیت دارد، افزایش امید به آینده است. آنچه در ایجاد یا افزایش امید به آینده در عرصه فرهنگی نقش دارد، ارائه آموزش‌های لازم برای افزایش مهارت‌های فردی و همچنین ایجاد شغل و کسب درآمد است. همچنین عوامل اجتماعی ـ اقتصادی نظیر بیکاری یا داشتن شغل، سطح درآمد، میزان ارتباط با دیگران و مشارکت اجتماعی بر افزایش امید به آینده تأثیرگذار هستند. در حقیقت اقدامات و مؤلفه‌‎های سطح اقتصادی بر سطح فرهنگی تأثیرگذار هستند. در واقع هنگامی که شرایط اقتصادی (داشتن شغل و درآمد مناسب) فرد مطلوب باشد، امید به آینده فرد بیشتر خواهد بود. این رویکرد به شکل مشابه درباره مشارکت اجتماعی، اعتماد اجتماعی، سرمایه اجتماعی و سطح دین‌داری فرد نیز صدق می‌کند؛ بنابراین در ترسیم نمودار باید ارتباط میان عوامل نیز در نظر گرفته شود. در مجموع اگر سیاست‌گذاری کلان و متوسط و اقداماتی عملیاتی متناسب با آنها به نحو مطلوب سامان پذیرد، می‌توان امیدوار بود که نشاط اجتماعی در جامعه ارتقا یابد.

برای بررسی و مقایسه الگوی به دست آمده با تحقیقات پیشین، می‌توان به الگوی توسعه نشاط اجتماعی در تحقیق یزدانی و همکارانش (1401) مراجعه نمود. محققان در این مطالعه به مدلی دست‌یافته‌اند که دارای طبقه‌بندی‌های شهرسازی و برنامه‌ریزی شهری، امور اجتماعی ـ فرهنگی و روابط و حقوق شهروندی است که هر کدام زیرمجموعه‌هایی دارد. در دسته امور اجتماعی ـ فرهنگی مواردی نظیر کارآفرینی، تحکیم روابط خانوادگی، سلامت شهروندی دیده می‌شود و در دسته روابط و حقوق شهروندی مواردی مانند هویت ملی و تاب‌آوری ملاحظه می‌شود. مدل ترسیمی این مقاله به صورت دایره‌ای بوده و نشان از عدم تقدم و اولویت هر کدام از مراحل بر دیگری دارد و لذا با الگوی حاضر تفاوت دارد. لیکن دسته‌بندی امور اجتماعی ـ فرهنگی در آن مدل به‌نوعی با دسته‌بندی اجتماعی ـ فرهنگی در تحقیق حاضر هم‌خوانی دارد و مشترکاتی در زیرمؤلفه‌هایی همچون توجه به خانواده و کارآفرینی و روابط نیز دیده می‌شود.