Document Type : Original Article
Authors
1 The head of the Sisters Unit of the Representative Body of the Supreme Leader in Birjand University
2 Faculty of Shiism, Faculty of Shiism, Qom University of Religions and Religions, Shiism, Faculty of Shiism, Qom University of Religions and Religions, Iran, Qom
3 Educational Sciences, Faculty of Educational Sciences and Psychology, Birjand University, Birjand, Iran
4 Birjand University employee
Abstract
Students are the constructive force of the society and the construction, progress and excellence of the society depends on the efforts and efforts of this segment of the society. Therefore, efforts should be made to solve their mental concerns and problems. One of the concerns of students is finding a life partner, which in recent years, the leadership body in universities has provided the field for student marriage, this research has tried to examine the opportunities and challenges of such marriages. The current research is a qualitative phenomenological study in which 31 students were selected from Birjand universities through purposive sampling. Claysey's descriptive method was used to analyze the findings. The findings included 4 main themes, description of experiences, underlying factors, challenges and facilitating factors in student marriage. Each of these main themes were divided into several sub-themes. The findings showed that student marriage, despite the sweets and useful experiences it has, is accompanied by challenges such as the opposition and strictness of families, lack of conditions, lack of support from the university, financial and job problems, cultural differences, etc. Studentship and the success of these marriages require providing facilitators and solving challenges, including student loans for married students, supporting families and providing conditions.
Keywords
تجربه زیسته فرصت‌ها و چالش‌های ازدواج دانشجویی (مطالعه دانشجویان دانشگاه‌های بیرجند)
زهرا قوامی راد[1]
مهدی نوروزی[2]
خیرالنساء رمضان‌زاده[3]
زهرا ماسنانی[4]
تاریخ دریافت مقاله: 02/07/1402
تاریخ پذیرش مقاله: 29/01/1403
مقدمه
زندگی خانوادگی، اصیل‌ترین، کامل‌ترین و بنیادی‌ترین نهاد زندگی اجتماعی است. نظام خانواده مانند هر واحد اجتماعی دیگر، کوچک‌ترین واحد و پدیده‌ی اجتماعی محسوب می‌شود (طهماسبی مقدم، 1397: 11). درعین‌حال منابع دینی ما نیز سرشار از آموزه‌هایی است که هر یک به‌نوعی بیانگر اهمیت و جایگاه ازدواج و خانواده است. ازدواج و تشکیل خانواده، طبیعی‌ترین راه حفظ دین و ایمان و حراست از حریم عفت و پاک‌دامنی نسل جوان تلقی می‌شود و از محبوب‌ترین بناهای تکامل و سعادت بشر نزد خداوند و مهم‌ترین سنت نبوی محسوب می‌شود (حسن‌زاده، 1394). ازدواج در فرهنگ اسلامی موجب تکمیل دین و تکامل اخلاق، تأمین سلامت جامعه و دوام و بقای نسل بوده و زمینه‌ساز پرورش جنبه‌های اجتماعی و پذیرش مسئولیت فردی، عبادی و اجتماعی مسلمانان است (پناهی، 1385). با عنایت به لزوم ارتقای شاخص‌های مهم جمعیتی، مقام معظم رهبری با دیدگاهی کلان، جامع و آینده‌نگر اصول چهارده‌گانه‌ای را جهت هدایت سیاست‌های کلی جمعیت تعیین کردند و نقش گسترده‌ای برای تمام نهادها و سازمان‌های متولی و اثرگذار برشمردند. مطابق بند 2 سیاست‌های کلی جمعیت، رفع موانع ازدواج، تسهیل و ترویج تشکیل خانواده و افزایش فرزند، کاهش سن ازدواج و حمایت از زوج‌های جوان و توانمندسازی آنان در تأمین هزینه‌های زندگی و تربیت نسل کارآمد یکی از وظایف مهم دستگاه‌ها و نهادهای اجرایی کشور است (تاج‌بخش و نصیری، 1400). دانشجویان دانشگاه نیروی سازنده جامعه است و سازندگی، پیشرفت و تعالی جامعه بستگی به تلاش و همت این قشر از جامعه دارد. لذا باید کوشش کرد تا دغدغه‌های ذهنی و مشکلات آن‌ها برطرف گرد و توجه به نیازهای اساسی آن‌ها از مهم‌ترین اموری است که متولیان فرهنگی باید به آن بپردازند (قوتی سفیدسنگی، شهابی و حسن‌زاده چوکانلو 1395). ازجمله نیازهای اساسی آن‌ها، یافتن شریک مناسب برای زندگی است، لذا در سالهای اخیر نهاد نمایندگی مقام معظم رهبری ازجمله اولویت‌های مهم در این زمینه را پرداختن به امر ازدواج که اولین گام در مسیر تشکیل خانواده است دانسته و این نهاد را بر آن داشته است که با تشکیل ستاد ازدواج دانشجویی در ترویج ازدواج‌های آسان، آگاهانه بهنگام و پایدار در شکل‌گیری و تحکیم بنیاد خانواده در میان دانشجویان نقش مؤثری را ایفا نماید و برنامه‌های متعددی را در تحقق این امر مهم طراحی و اجرا نموده است. پژوهش‌های انجام شده در حوزه ازدواج‌های دانشجویی نشان می‌دهد میزان ثبات و پایداری زندگی مشترک در این ازدواج‌ها چند برابر بالاتر از سطح جامعه است. بررسی وضعیت پایداری ازدواج‌های دانشجویی از سال 86 تا 96 نشان می‌دهد میزان پایداری این ازدواج‌ها چند برابر بیش از سایر ازدواج‌ها بوده و دچار آسیب‌های کمتری شده‌اند. بدون تردید ارائه آموزش‌های قبل و پس از ازدواج که باهدف ارتقاء سطح آگاهی دانشجویان در حوزه ازدواج و خانواده صورت می‌گیرد، یکی از فاکتورهای مؤثر در کسب این نتایج محسوب می‌شود. بر اساس آماری که از ثبت‌احوال گرفته‌شده است، بیش از 94 درصد ازدواج‌های دانشجویی بین سالهای 86 تا 96 پایدار مانده است و 6 درصد از این ازدواج‌ها منجر به طلاق شده است که ازنظر آماری اصلاً خوب نیست و این رقم باید به حداقل ممکن برسد. چراکه ازدواج‌های دانشجویی، آگاهانه است و پایداری این ازدواج‌ها در پناه این آگاهانه بودن است (شریعتی، اسماعیلی و حجازی، 1401) آمار نهاد رهبری در دانشگاه‌ها نیز نشان می‌دهد در بین سالهای ۹۰ تا ۹۷ تنها حدود ۶ درصد از این ازدواج‌ها به طلاق منجر شده است که این عدد در ازدواج‌های کل کشور ۲۲ درصد است. بااینکه درصد موفقیت ازدواج‌های دانشجویی چند برابر میانگین ازدواج‌های کشور است، ولی همچنان شاهد آن هستیم که نسبت به‌کل ازدواج‌های ثبت‌شده درصد پایینی دارند (کیهان، 1398). لذا در جهت رفع و از بین بردن همین آمار و ترغیب به ازدواج دانشجویی لازم است برنامه‌ریزی‌های فرهنگی دقیقی صورت گیرد؛ پژوهش خلجی نیا، عباسی و خاکی (1397) نیز نشان داد طبق نتایج این مطالعه، ازدواج همه جنبه‌های زندگی دانشجویان را تحت تأثیر قرار داده و زندگی آنان را متحول می‌کند. ازدواج دانشجویی با چالش‌هایی همراه است که زمینه را برای رسیدن به تکامل فراهم می‌سازد. دانشجویان با ازدواج به سمت خود شکوفایی رفته که این وضعیت به زندگی آنان معنا می‌بخشد و زمینه را برای پیشرفت در مسیر زندگی فراهم می‌کند. مهدوی و نعمتی (1397) نیز در پژوهشی نشان دادند در دانشجویان به ترتیب عواملی مثل مکان مناسب، هم دوره‌ای بودن، هزینه پایین و مخالفت والدین برای پایان تحصیلات، منجر به ازدواج دانشجویی شده است. این یافته‌ها، نشان می‌دهد که عوامل روان‌شناختی و اجتماعی اقتصادی به فرایند ازدواج دانشجویی کمک کرده است. غضنفری (1391) نیز نشان داد که نسبت طلاق در ازدواج‌های دانشجویی 2/3 درصد و 2 درصد نیز از زندگی خود ناراضی هستند. نتایج نشان داد تمام عوامل زناشویی تأثیر معناداری بر رضایت از زندگی زوج‌های دانشجو دارند اما عوامل کنار آمدن با یکدیگر، رابطه پربار و با محتوا، داشتن علائق مشترک و اهمیت دادن به همسر از مهم‌ترین عوامل مؤثر بر رضایت از زناشویی هستند و بیش از 65 درصد واریانس رضایت از زندگی را تبیین می‌نماید. از بین عوامل اجتماعی، اقتصادی و آموزشی مؤثر بر رضایت از زناشویی محل سکونت و شغل مرد، اطلاع زن از پس‌انداز همسر و اطلاع زن از کمک به خانواده همسر می‌باشد. لذا آنچه در این راستا اهمیت دارد و می‌تواند دست‌اندرکاران امور فرهنگی را در جهت برنامه‌ریزی موفق در این زمینه یاری رساند، شناخت دقیق از چالش‌ها و فرصت‌هایی است که در شرایط واقعی وجود دارد. با توجه به اینکه اکثر پژوهش‌های انجام‌شده به صورت پیمایشی انجام‌شده و تجارب دانشجویانی که ازدواج دانشجویی داشتند کمتر مورد بررسی قرار گرفته، درحالی‌که این تجارب بستر واقعی می‌تواند برای دست‌اندرکاران حوزه ازدواج دانشجویی، جهت برنامه‌ریزی‌های فرهنگی اجتماعی در این حوزه، به صورت واقعی بسیار کاربردی باشد تا با کاهش محدودیت‌ها و بهبود شرایط و الزامات آموزشی و. ازدواج‌های موفق‌تری حاصل گردد. لذا این مطالعه باهدف شناسایی و تبیین فرصت‌ها و چالش‌های ازدواج دانشجویی انجام‌شده است.
روش‌شناسی پژوهش
مطالعه حاضر به روش کیفی و با رویکرد پدیدارشناسی انجام شد. هدف مطالعه پدیدارشناسی، تشریح و توضیح ساختار یا ماهیت تجارب زنده در مورد یک پدیده بوده که به دنبال ارائه یک معنا و مفهوم واحد در جهت نشان دادن نماد و ذات آن پدیده و ارائه توصیفی دقیق از تجارب زنده روزمره آن است. به‌طورکلی در مطالعات پدیدارشناسی منبع اصلی داده‌ها، گفتگوهای عمیق محقق و شرکت‌کنندگان است. محقق بدون آنکه بحث را هدایت کند به شرکت‌کنندگان کمک می‌کند تا تجربیات زنده‌اش را توصیف کند (صانعی و نیکبخت ناصرآبادی، 2002).
مشارکت‌کنندگان
مشارکت‌کنندگان؛ دانشجویان متأهل دانشگاه بیرجند که در دوران دانشجویی ازدواج نمودند بودند. نمونه‌گیری به روش هدفمند انجام شد. برای دسترسی مشارکت‌کنندگان، با افراد تماس گرفته شد و هدف کار برای دانشجویانی توضیح داده شد. در بررسی‌های پدیدارشناسی تا زمان دستیابی به ضابطه اشباع در مورد مفهوم پدیده موردبررسی، نمونه‌گیری باید ادامه یابد (مایسون، 2010) تا جایی که با افزایش حجم نمونه، حجم داده‌های افزوده‌شده چشم‌گیر نباشد. ازآنجایی‌که ملاک حجم نمونه رسیدن به اشباع داده بود، بعد از تکمیل پرسشنامه‌های باز توسط 28 نفر اطلاعات به اشباع رسید اما جهت اطمینان پرسشنامه مذکور در اختیار 3 نفر قرار داده شد که در پیوست اطلاعات دموگرافیگ آن‌ها ارائه‌شده است.
ابزار پژوهش
در این پژوهش جهت جمع‌آوری داده‌ها تعدادی سؤال به شرح ذیل طراح و به‌صورت پرسشنامه باز (مبتنی بر مصاحبه ساختارمند کتبی) داده‌ها جمع‌آوری شد. سوالات طراحی شده توسط 3 از متخصصان حوزه علوم تربیتی و فرهنگی مورد بررسی و تأیید قرار گرفت. علت انتخاب بهره‌گیری از ابزار پرسشنامه باز، عدم دسترسی به افراد مشارکت‌کننده (به علت شرایط کرونا) و اهمیت استفاده از تنوع افرادی بود که تجربه ازدواج دانشجویی را داشتند. سوالات به این صورت تنظیم‌شده بود که از افراد ابتدا خواسته‌شده بود، تجربه خودشان را از ازدواج دانشجویی، نحوه آشنایی و.بیان کنند، سپس در سؤالات بعدی، عوامل زمینه‌ساز ازدواج آنان، موانع و چالش‌هایی که با آن روبرو بودند و عواملی که تسهیل‌کننده ازدواج آنان بود، مورد پرسش قرار می‌گرفت.
به‌منظور رعایت ملاحظات اخلاقی، با تماس با افراد، پس از معرفی پژوهشگر و بیان اهداف پژوهش، به شرکت‌کنندگان اطمینان داده شد که اطلاعات محرمانه خواهد ماند و آن‌ها می‌توانند از شرکت در پژوهش، هر زمان که بخواهند انصراف دهند، هم‌چنین از آن‌ها اجازه گرفته شد در صورت نیاز، مجدداً با آن‌ها تماس گرفته شود.
روش تحلیل داده‌ها
برای تحلیل یافته‌ها از روش توصیفی کلایزی مطابق با روندی که مورو، رودریگز و کینگ (2015) به آن پرداخته‌اند، استفاده شد. در گام اول، پاسخ سؤالات باز (مصاحبه ساختاریافته کتبی) داده‌شده بارها و بارها خوانده شد تا یک معنای کلی درباره محتوای آن به دست آید. در گام دوم، جملات مهمی که با پدیده ازدواج دانشجویی مرتبط بود، شناسایی شد و این جملات در برگه دیگری یادداشت و با شماره صفحه و خط کدگذاری شدند. در گام سوم، از هر عبارت یک مفهوم که بیانگر معنی و قسمت اساسی تفکر فرد بود، مفهومی شد. در گام چهارم، این معانی فرموله شده، در مقولات، دسته‌ها و درون‌مایه‌ها طبقه‌بندی شدند. در گام پنجم، یافته‌ها در یک توصیف منسجم از پدیده موردنظر ادغام شدند. در گام ششم، ساختار اساسی پدیده (تا حد امکان به‌صورت واضح و شفاف) توصیف شد. در مرحله پایانی، فرایند اعتباربخشی با ارجاع به برخی از شرکت‌کنندگان و پرسش درباره اینکه آیا یافته‌ها واقعاً تجارب مشارکت‌کنندگان را منعکس می‌نماید یا خیر، انجام شد.
یافتههای پژوهش
هدف از این مطالعه بررسی تجربه زیسته دانشجویانی بود که ازدواج دانشجویی داشته‌اند، یافته‌ها نشان می‌دهند که تجربه افراد در قالب 4 درون‌مایه اصلی قرار می‌گیرد که عبارت‌اند از:
- توصیف تجربه‌های ازدواج دانشجویی
- عوامل زمینه‌ساز ازدواج دانشجویی
- چالش‌های ازدواج دانشجویی
- عوامل تسهیل‌کننده در ازدواج دانشجویی
جدول 1: درون‌مایه‌های اصلی و فرعی از تحلیل داده‌ها
|
درون‌مایه‌های اصلی |
درون‌مایه‌های فرعی |
|
توصیف تجربه‌های ازدواج دانشجویی |
رضایتمندی، همدلی و صمیمت، درک و شناخت متقابل، ابزار پیشرفت، ازدواج آسان |
|
عوامل زمینه‌ساز ازدواج دانشجویی |
دوستان و آشنایان، همکاری در امور فرهنگی و اجرایی دانشگاه، شناخت مستقل و فردی، معرفی افراد و نهادهای معتبر دانشگاه |
|
چالش‌های ازدواج دانشجویی |
مخالفت و سخت‌گیری خانواده‌ها، مهیا نبودن شرایط، عدم‌حمایت دانشگاه، مشکلات مالی و شغلی، اختلاف فرهنگی، عدم وجود امکانات مناسب در دانشگاه |
|
عوامل تسهیل‌کننده در ازدواج دانشجویی |
حمایت خانواده‌ها، حمایت دوستان و آشنایان، وجود نهادهای حمایتگر در دانشگاه، رفتار منطقی و عاقلانه زوجین، قناعت و ساده زیستی زوجین، شناخت مستقل و فردی، مشاوره، علاقه‌مندی، شرایط محیطی دانشگاه، امکانات موجود، قناعت و ساده زیستی زوجین، اعتقاد و باورهای مذهبی |
که در ادامه این درون‌مایه‌ها و زیرمجموعه آن‌ها به تفضیل توضیح داده می‌شود:
- درون‌مایه اصلی: توصیف تجربه‌های ازدواج دانشجویی
دانشجویان مطرح کردند که یکی از اثرات ازدواج دانشجویی کسب تجربه‌هایی ازجمله رضایتمندی، همدلی و صمیمت، درک و شناخت متقابل، ابزار پیشرفت، ازدواج آسان بوده است. موارد ذکر شده براساس تجربه مشارکت‌کنندگان ازدواج دانشجویی به‌عنوان عواملی می‌توان قلمداد که زندگی مشترک را به مسیر درستی هدایت کرده و از مشکلات ازدواج‌هایی که بدون شناخت و علاقه‌مندی انجام می‌گیرد، جلوگیری نماید.
درون‌مایه‌های فرعی شامل موارد ذیل می‌شود:
- درون‌مایه فرعی 1: رضایتمندی
رضایتمندی احساس خوشحالی یا خرسندی به دلیل کاری که انجام دادید یا اتفاقی که برای شما افتاده است معنا می‌شود، به عنوان یکی از عوامل مهم در ازدواج براساس تجربه مشارکت‌کنندگان، می‌تواند درنتیجه ازدواج دانشجویی حاصل شود که می‌توان دلیل آن را شناخت بهتر ویژگی‌های فردی طرفین به علت حضور در یک فضای مشترک و در شرایط مختلف دانست، از طرفی چون انسان از تحمیل گریزان است، چون در ازدواج دانشجویی طرفین انتخاب‌کننده هستند، این رضایتمندی بهتری را در آنان ایجاد می‌نماید.
مشارکت‌کننده شماره 16 تجربه خود را ا ین گونه بیان می‌نماید: «از تصمیم خود راضی بوده و خداوند را شاکرم...»
- درون‌مایه فرعی 2: همدلی و صمیمت
همدلی زناشویی به‌طور کلی به این معنی اینکه آنچه را که در ذهن و قلب همسر می‌گذرد را طرف مقابل درک کرده و سپس نسبت به او رفتار و عمل همدلانه نشان دهد و این مهارت صمیمت در پی دارد. یکی دیگر از واکنش‌های دانشجویان نسبت به تجربه ازدواج دانشجویی، همدلی و صمیمت در زوجین بود.
مشارکت‌کننده شماره 3 تجربه خود را ا ین گونه بیان می‌نماید: «یک مسیر امن و مطمئن برای اقتضائات سنی و هیجانات جوانی»
- درون‌مایه فرعی 3: درک و شناخت متقابل
شناخت متقابل یکی از مهم‌ترین مهارت های زناشویی است که به زوجین کمک می‌کند درک بهتری از همسر خود دست‌یابید. مسلم است که هر چه شناخت بیشتری از شخصیت، عواطف، احساسات و خواسته‌های همسر خود داشته باشند، می‌توانند رابطه داشته باشند. یکی دیگر از واکنش‌های دانشجویان نسبت به تجربه ازدواج دانشجویی، درک و شناخت متقابل بود.
مشارکت‌کننده شماره 14 تجربه خود را این‌گونه بیان می‌نماید: «در محیط دانشگاه با رعایت چارچوب اخلاقی می‌شود به شناخت بیشتر و بهتری رسید بدون دخالت اطرافیان»
- درون‌مایه فرعی 4: ابزار پیشرفت
ایجاد انگیزه در افراد باعث پیشرفت و انجام بهتر کار‌ها می‌شود و همسران به‌واسطه فراهم کردن این انگیزه و ایجاد شرایط مناسب، زمینه پیشرفت یکدیگر را فراهم می‌نمایند. یکی دیگر از واکنش‌های دانشجویان نسبت به تجربه ازدواج دانشجویی ابزار پیشرفت، بود. این دانشجویان ازدواج دانشجویی را فرصتی برای رقابت سالم، اهداف یکسان درزمینۀ تحصیل می‌دانستند
مشارکت‌کننده شماره 1 تجربه خود را این‌گونه بیان می‌نماید: «جالب‌ترین اتفاق زندگی‌ام ازدواج با یک همکلاسی بود که در کمال عشق و علاقه در رقابت بسیار بزرگی بودیم»
- درون‌مایه 2: عوامل زمینه‌ساز در ازدواج دانشجویی
عوامل زیادی می‌تواند زمینه‌ساز ازدواج باشند، عدم وجود این عوامل، فراهم شدن ازدواج را با مشکل مواجه می‌نماید، طبق گفته دانشجویان عوامل ذیل زمینه‌ساز و مداخله‌گر در امر ازدواج دانشجویی بودند:
- درون‌مایه فرعی 1: دوستان و آشنایان
دوستان و آشنایان به‌عنوان تسهیلگران ازدواج، ازنظر دانشجویان یکی از عوامل زمینه‌ساز ازدواج آنان بودند
مشارکت‌کننده شماره 1 تجربه خود را این‌گونه بیان می‌نماید: «دانشگاه و دوستان دانشگاهیم عامل ازدواج ما شدند»
- درون‌مایه فرعی 2: فعالیت و همکاری در امور فرهنگی و اجرایی
از دیگر عوامل زمینه‌ساز در ازدواج دانشجویی ازنظر دانشجویان فعالیت و همکاری آن‌ها در امور فرهنگی و اجرایی بوده است. انجام این فعالیتها؛ شرایط شناخت یکدیگر را بخصوص در زمینه ارزش‌ها و باورها فراهم می‌نماید.
مشارکت‌کننده شماره 3 تجربه خود را این‌گونه بیان می‌نماید: «در کنار درس خوندن در دانشگاه کارهای فرهنگی هم انجام می‌دادیم و همین کارهای فرهنگی باعث آشنایی‌مان شد».
- درون‌مایه فرعی 3: شناخت مستقل و فردی
از دیگر زمینه‌ها و عوامل آشنایی دانشجویان با همدیگر همکلاسی بودن و شناخت آن‌ها در دانشگاه بود که زمینه شناخت مستقل و فردی دو فرد از همدیگر بوده است.
مشارکت‌کننده شماره 21 تجربه خود را این‌گونه بیان می‌نماید: «شرایط دانشجویی دوطرفه من و همسرم و اینکه در محیط دانشگاه باهم آشنا شدیم، بعد از معرفی شدنم توسط دوستان به ایشون و آشناییمون همدیگه رو انتخاب و ازدواج کردیم»
- درون‌مایه فرعی 4: معرفی افراد و نهادهای معتبر دانشگاه
از دیگر عوامل زمینه‌ساز در امر ازدواج نهادهای معتبر در دانشگاه بودند که زمینه‌ساز معرفی دو فرد از طریق واسطه‌گری بودند.
مشارکت‌کننده شماره 12 تجربه خود را این‌گونه بیان می‌نماید: «نهاد رهبری واسطه ازدواج ما شدند».
- درون‌مایه 3: چالش‌ها و موانع ازدواج دانشجویی
- درون‌مایه فرعی 1: مخالفت و سخت‌گیری خانواده‌ها
ازجمله چالش‌ها و موانع ازدواج دانشجویی ازنظر دانشجویان مخالفت و سخت‌گیری خانواده‌ها بیان شد. این مخالف‌ها و سختگیری‌ها، گاهاً دلایل منطقی نظیر نداشتن شغل و درآمد داشت، ولی گاهی اوقات فقط ترس از انتخاب نادرست و از روی احساس توسط فرزندان، منجر به این مخالفت می‌گردید.
مشارکت‌کننده شماره 19 تجربه خود را این‌گونه بیان می‌نماید: «خانواده همسرم به دلیل سن پایین ایشون (۱۹ سال) و نداشتن شغل و درآمد تاحدودی مخالف ازدواج بودند که بعد از آشنایی خانواده‌ها و تلاش‌های همسرم، رضایت حاصل شد».
- درون‌مایه فرعی 2: مهیا نبودن شرایط
از دیگر چالش‌ها و موانع ازدواج دانشجویی ازنظر دانشجویان مهیا نبودن شرایط ازجمله عدم شناخت کافی؛ دوری از خانواده و سن پایین بیان کرد.
مشارکت‌کننده شماره 3 تجربه خود را دوری از شهر و خانواده این‌گونه بیان می‌نماید: «ازدواج دانشجویی یعنی همسرت فعلاً شغلی ندارد احتمالاً سربازی هم نرفته است و از دو شهر مختلف ممکن است باشید که این یعنی دوری از شهر و خانواده و غربت، اگر با این مسائل می‌توانید کنار بیایید، بله توصیه می‌کنم».
- درون‌مایه فرعی 3: عدم‌حمایت دانشگاه
از دیگر چالش‌ها و موانع در این زمینه، عدم‌حمایت دانشگاه بیان شد. برخی از دانشجویان فراهم نکردن شرایط آموزش و مشاوره زوجین توسط دانشگاه را زمینه‌ساز مشکلاتی در خصوص ازدواج شان بیان کردند.
مشارکت‌کننده شماره 15 تجربه خود را این‌گونه بیان می‌نماید: «چالش‌های اول ازدواج بسیار بودند و همچنان هم هستند و دروس بسیار حتی برای ما زمان تفریح نمی‌گذارد چه برسد مطالعه در مورد ازدواج و...».
- درون‌مایه فرعی 4: مشکلات مالی و شغلی
از دیگر چالش‌ها و موانع، مشکلات مالی و شغلی بیان شد. دانشجویان از مهم‌ترین موانع در این زمینه را مشکلات اقتصادی، عدم تأمین شغل مطرح کردند.
مشارکت‌کننده شماره 21 تجربه خود را این‌گونه بیان می‌نماید: «مشکل اصلی فقط شرایط دانشجویی دوطرفه ما بود که ازنظر اقتصادی هردو متکی به خانواده‌ها بودیم مخصوصاً همسرم که سربازی نرفته بود و تا پایان دوران خدمتشون باید متکی به خانواده می‌شدیم»
- درون‌مایه فرعی 5: اختلاف فرهنگی
از دیگر موانع ازدواج اختلاف فرهنگ‌ها و عقاید بیان شد. اختلاف فرهنگی و تفاوت عقاید، زمینه‌ساز بروز شرایطی می‌گردد که درک متقابل طرفین را در مسائل مختلف کم می‌نماید و این تفاوت‌ها، خانواده‌ها را بیشتر تحت تأثیر قرار داده و سوء تفاهم‌هایی را ایجاد می‌کند که زمینه بروز دلخوری طرفین و مشکلاتی را فراهم می‌نماید.
مشارکت‌کننده شماره 4 تجربه خود را این‌گونه بیان می‌نماید: «مسائل ما صرفاً از طرف خانواده بود که به دلیل دو فرهنگ متفاوت مشکلاتی هم در طی مسیر ازدواج و هم در زندگی مشترک داشتیم»
- درون‌مایه فرعی 6: عدم وجود امکانات مناسب در دانشگاه
عدم وجود امکانات مناسب در دانشگاه نیز از دیگر موانع پیش رو دانشجویان در امر ازدواج دانشجویی بیان شد. این امکانات ازنظر دانشجویان شامل وام‌هایی دانشجویی برای تأمین مخارج روزمره زوجین، وجود خوابگاه‌های متأهلین، فضاهای تفریحی ورزشی مشترک، اردوهای مختص زوجین و ... است
مشارکت‌کننده شماره 1 تجربه خود را این‌گونه بیان می‌نماید: «اهمیت ندادن دانشگاه به مشکلات ازجمله وام دانشجویی»
- درون‌مایه 4: عوامل تسهیل‌کننده در ازدواج دانشجویی
عواملی می‌تواند ازدواج دانشجویی را تسهیل کرده و شرایط راحت‌تری برای زوجین فراهم سازد، این عوامل براساس تجارب دانشجویان شامل؛ حمایت خانواده‌ها، حمایت دوستان و آشنایان، وجود نهادهای حمایتگر در دانشگاه، رفتار منطقی و عاقلانه زوجین، قناعت و ساده زیستی زوجین، شناخت مستقل و فردی، مشاوره، علاقه‌مندی، شرایط محیطی دانشگاه، امکانات موجود، قناعت و ساده زیستی زوجین، اعتقاد و باورهای مذهبی بیان گردید.
- درون‌مایه فرعی 1: حمایت خانواده
دانشجویان ازجمله عوامل مؤثر و تسهیل‌کننده درزمینۀ ازدواج دانشجویی را حمایت خانواده در زمینه‌های تأمین هزینه‌های ازدواج مطرح نمودند.
مشارکت‌کننده شماره 21 تجربه خود را این‌گونه بیان می‌نماید: «مخصوصاً اگه حمایت کافی از طرف خانواده‌ها میشن، مخصوصاً از طرف آقایان چون معمولاً آقایان خدمت سربازی نرفتن و نمیتونن از نظر اقتصادی متکی به خودشون باشن نیاز هست که حتماً خانواده حمایت مافی رو در تأمین نیازهای اولیه زوجین داشته باشن»
- درون‌مایه فرعی 2: حمایت دوستان و آشنایان و اساتید
حمایت دوستان و آشنایان از دیگر عوامل تسهیل‌کننده در زمینۀ ازدواج دانشجویی بود. اساتید و دوستان و آشنایان در دانشگاه در صورتی که بدون ارائه مشاوره‌های غیر علمی به زوجین عمل نمایند، می‌تواند به عنوان عاملی حمایت‌کننده باشند. براساس تجارب مشارکت‌کنندگان، اساتید، شرایط شناخت منطقی طرفین را می‌توانند فراهم نمایند
مشارکت‌کننده شماره 30 تجربه خود را این‌گونه بیان می‌نماید: «تلاش‌های بی‌دریغ یکی از استادان دلسوز»
- درون‌مایه فرعی 3: وجود نهادهای حمایتگر در دانشگاه
ازنظر دانشجویان فراهم کردن زمینه آشنایی، واسطه‌گری در امر ازدواج، پیگیری‌های لازم از سود نهاد، کمک به شناخت همدیگر، ازجمله حمایت‌های نهادهای مختلف درزمینۀ ازدواج دانشجویی بوده است.
مشارکت‌کننده شماره 8 تجربه خود را این‌گونه بیان می‌نماید: «مشاوره، کمک، راهنمایی و وساطت دفتر نهاد نمایندگی خیلی برای ما کمک‌کننده بود»
- درون‌مایه فرعی 4: رفتار منطقی و عاقلانه زوجین
از دیگر عوامل مؤثر و تسهیل‌کننده درزمینۀ ازدواج دانشجویی رفتار منطقی و عاقلانه دو طرف در این امر بوده است که با صبوری، پیگیری و شجاعت دو طرف بوده است.
مشارکت‌کننده شماره 25 تجربه خود را این‌گونه بیان می‌نماید: «به نظرم مهم‌ترین دلیلِ شکل‌گیری ازدواج است؛ مصمم بودنِ پسر برای تشکیل خانواده است. چون اگر پسر مصمم و بااراده بود، مدام برای اثبات خودش به خانواده‌ها تلاش می‌کند».
- درون‌مایه فرعی 5: قناعت و ساده زیستی زوجین
از دیگر عوامل تسهیل‌کننده، قناعت و ساده زیستی زوجین زا بیان شد. به دلیل عدم داشتن شغل و پشتوانه مالی شخصی، ساده زیستی و قناعت دانشجویان می‌توانند از بروز مشکلات بین زوجین، جلوگیری نماید.
مشارکت‌کننده شماره 24 تجربه خود را این‌گونه بیان می‌نماید: «اراده و علاقه دو طرف و در نظر نگرفتن مسائل بی‌مورد مثل مهریه سنگین عروسی مجلل و ...»
- درون‌مایه فرعی 6: شناخت مستقل و فردی
از دیگر عوامل تسهیل‌کننده، شناخت مستقل و فردی بیان می‌کند. این شناخت به‌واسطه حضور در محیط مشترک، فراهم می‌شود که شامل؛ نقاط قوت و ضعف طرفین، علایق و ارزش‌ها و باوری‌های فردی، خصوصیات اخلاقی، رفتار میان فردی و. است
مشارکت‌کننده شماره 9 تجربه خود را این‌گونه بیان می‌نماید: «داخل دانشگاه آشنا شدم بعدی دوره شناخت با خانواده رفتیم خواستگاری»
- درون‌مایه فرعی 7: مشاوره
از دیگر عوامل تسهیل‌کننده، درزمینۀ ازدواج مشاوره‌های قبل از ازدواج بوده است. مشاوره قبل از ازدواج باعث انتخاب عاقلانه و رفتارهای عقلانی در ازدواج می‌گردد.
مشارکت‌کننده شماره 2 تجربه خود را این‌گونه بیان می‌نماید: «کمک گرفتن از مشاورینی که از طرف نهاد خوابگاه می‌آمدند».
- درون‌مایه فرعی 8: علاقه‌مندی
از دیگر عوامل تسهیل‌کننده، علاقه‌مندی دو طرف به همدیگر بوده است. علاقه اگر با شناخت کامل صورت گیرد، می‌تواند پذیرش مسائل را در طرفین، افزایش داده، چراکه دو طرف سعی می‌نمایند، به هر طریقی محبت طرف مقابل را جلب نمایند.
مشارکت‌کننده شماره 24 تجربه خود را این‌گونه بیان می‌نماید: «اراده و علاقه دو طرف و در نظر نگرفتن مسائل بی‌مورد مثل مهریه سنگین عروسی مجلل و ...»
- درون‌مایه فرعی 9: شرایط محیطی دانشگاه
شرایط محیطی دانشگاه نیز یکی دیگر از عوامل زمینه‌ساز درزمینۀ امر ازدواج دانشجویی بیان شد. این موارد براساس تجارب مشارکت‌کنندگان عبارتند از؛ کار دانشجویی، مشاغل موقت مرتبط با درس نظیر تولید محتواهای تخصصی و. می‌تواند باشد.
مشارکت‌کننده شماره 3 تجربه خود را این‌گونه بیان می‌نماید: «شغل موقت مرتبط با درس خیلی می تونه کمک کنه یک درآمدی داشته باشیم»
- درون‌مایه فرعی 10: امکانات موجود
امکانات دانشگاه به بیان مشارکت‌کنندگان می‌تواند؛ دغدغه دانشجویان را برای رفع نیازهای اساسی مرتفع نماید. این امکانات نظیر سیستم تغدیه دانشجویی، خوابگاه‌های متأهلی، سرویس‌های دانشجویی برای حمل‌ونقل و... است.
شرکت کننده شماره 15 تجربه خود را این‌گونه بیان می‌نماید: «امکانات رفاهی دانشگاه مثل غذای سلف و... خودش خرج زندگی را خیلی کمتر کرده و احساس آرامش می‌دهد و از ترس از نداری پس از ازدواج می‌کاهد».
- درون‌مایه فرعی 11: اعتقاد و باورهای مذهبی
از دیگر تسهیل‌کننده‌ها در امر ازدواج دانشجویی اعتقاد و باورهای مذهبی و توکل و توسل به خدا و ائمه بیان شد. که این درون مایه در ازدواج غیر دانشجویی نیز حاکم است، ولی در ازدواج دانشجویی بنابر شرایط خاص آنکه زوجین دغدغه‌های بیشتری را دارند؛ باورهای مذهبی می‌تواند سلامت روانی آنان را بهبود ببخشید.
مشارکت‌کننده شماره 7 تجربه خود را این‌گونه بیان می‌نماید: «توکل و اعتماد به خدا و توسل به امام رضا علیه‌السلام مایه آرامش آن مقطع ما بود. البته باتجربه ثابت شد که این اعتماد واقعی بود و امام رضا لطف و عنایت زیادی به زندگی ما داشتند».
بحث و نتیجه‌گیری
پژوهش حاضر باهدف درک تجربه زیسته دانشجویان، درباره ازدواج دانشجویی به بررسی احساسات، نگرشها و تجربه 31 نفر از دانشجویان دانشگاه بیرجند که ازدواج دانشجویی داشتند میپردازد. تحلیل تفسیری یافتههای حاصل از مصاحبه‌ها در 4 درون‌مایه اصلی توصیف تجربه‌های ازدواج دانشجویی، عوامل زمینه‌ساز ازدواج دانشجویی، چالش‌های ازدواج دانشجویی، عوامل تسهیل‌کننده در ازدواج دانشجویی طبقه‌بندی کرد.
مشارکت‌کنندگان این مطالعه تجربه ازدواج دانشجویی خود را با مفاهیمی نظیر رضایتمندی، همدلی و صمیمت، درک و شناخت متقابل، ابزار پیشرفت، ازدواج آسان توصیف نمودند. بسیاری از دانشجویان از ازدواج دانشجویی احساس رضایت داشتند. قوتی سفید سنگی و همکاران (1395) نیز در پژوهشی نشان داد که رضایت فوق‌العاده ازجمله تجربه‌های ازدواج دانشجویی بوده است. آقایی (1381)، در پژوهشی نشان داد که 48 درصد از دانشجویان، ازدواج دانشجویی را بهترین نوع ازدواج توصیف کرده‌اند. افزون بر این، 32 درصد از خانواده‌ها موافق ازدواج دانشجویی بودند.
دومین درون‌مایه اصلی این پژوهش عوامل زمینه‌ساز در امر ازدواج دانشجویی بود که دانشجویان مواردی ازجمله دوستان و آشنایان، همکاری در امور فرهنگی و اجرایی دانشگاه، شناخت مستقل و فردی، معرفی افراد و نهادهای معتبر دانشگاه را بیان نمودند. مهدوی و نعمتی (1397) نیز مکان مناسب و هم‌دوره‌ای بودن را زمینه ازدواج دانشجویی مطرح کردند.
سومین درون‌مایه اصلی در این پژوهش چالش‌های ازدواج دانشجویی بود که ازجمله آن می‌توان به مخالفت و سخت‌گیری خانواده‌ها، مهیا نبودن شرایط، عدم‌حمایت دانشگاه، مشکلات مالی و شغلی، اختلاف فرهنگی، عدم وجود امکانات مناسب در دانشگاه اشاره کرد، خلجی نیا و همکاران (1397) نیز در پژوهش خود به چالش‌های ازدواج دانشجویی اشاره نمودند و از چالش‌های پیش رو در این زمینه به هزینه‌ها، اشتغال، مسکن و فشار تحصیلی اشاره نموده‌اند. دغدغه شغل، مسکن و تأمین هزینه‌های زندگی ازیک‌طرف و دغدغه تحصیل، شیرینی ازدواج را برای دانشجویان تلخ کرده است. بسیاری از تحقیقات ازجمله کاظمی پور (1388) این موانع و چالش‌ها را ازجمله موانع ازدواج نیز ذکر کرده‌اند.
عوامل تسهیل‌کننده در ازدواج دانشجویی نیز آخرین درون‌مایه در این پژوش بود که شامل حمایت خانواده‌ها، حمایت دوستان و آشنایان، وجود نهادهای حمایتگر در دانشگاه، رفتار منطقی و عاقلانه زوجین، قناعت و ساده زیستی زوجین، شناخت مستقل و فردی، مشاوره، علاقه‌مندی، شرایط محیطی دانشگاه، امکانات موجود، قناعت و ساده زیستی زوجین، اعتقاد و باورهای مذهبی است. خلجی نیا و همکاران (1397) حمایت خانواده، استقلال و هویت‌یابی را از عوامل ثبات و حمایت در ازدواج دانشجویی مطرح کرد. غنیمتی و مهدوی (1387) نیز به نقش تسهیل گر دانشگاه در امر ازدواج دانشجویی اشاره‌کرده‌اند.
با توجه به مطالب فوق همان‌گونه که ازدواج دانشجویی همراه باتجربه‌های خوب و حس زیبا و ... است اما دارای موانع و چالش‌هایی ازجمله مخالفت خانواده، مشکلات مالی، مشکلات تحصیلی، تفاوت فرهنگ‌ها و ... است بنابراین لازم است جهت ترویج ازدواج دانشجویی و حتی ازدواج آسان موانع لازم بررسی و راهکارهایی از جمله ارائه تسهیلات مختلف مثلاً در اختیار قرار دادن رایگان سالن‌های دستگاه‌های اجرایی، همیاری در هزینه‌های ازدواج، کاستن از هزینه‌های اضافه، پرداخت وام‌های قرض‌الحسنه برای ازدواج، ایجاد شغل‌های پاره وقت در دوران تحصیل و مانند آن، تشویق به زندگی در کنار خانواده یکی از زوجین، قائل شدن امتیاز ویژه برای استخدام جوانان ازدواج کرده پیشنهاد شود.
بنابراین پیشنهاد می‌گردد: پژوهش‌های بیشتری در این زمینه انجام و نقاط قوت و ضعف ازدواج دانشجویی بررسی شود. امکانات و تسهیلات بیشتری در اختیار این دانشجویان قرار بگیرد. تشکیل بانک اطلاعات از جامع در خصوص ازدواج‌های دانشجویی و پژوهش‌های بیشتر درزمینۀ اثربخشی بودن این‌گونه ازدواج‌ها نیز پیشنهاد می‌شود.
محدودیت‌های پژوهش
با توجه به اهمیت حساسیت مشکلات ناشی از ازدواج دانشجویی و روابط بین زن و مرد، دسترسی به مشارکت‌کنندگان و جلب رضایت آنان برای شرکت در مطالعه دشوار بود و به زمان زیادی نیاز داشت.
پیوست 1: در این بخش مشخصات مشارکت‌کننده‌ها ارائه شده است.
ویژگی‌های دموگرافیک مشارکت‌کننده‌ها
|
سن |
مدت ازدواج |
تعداد فرزندان |
رشته تحصیلی |
مقطع تحصیلی |
جنس |
دانشگاه محل تحصیل |
|
23 |
3 |
0 |
بیومکانیک ورزشی |
کارشناسی ارشد |
مرد |
دانشگاه بیرجند |
|
32 |
8 |
2 |
مهندسی منابع طبیعی |
کارشناسی |
زن |
دانشگاه بیرجند |
|
31 |
۱1 |
2 |
جغرافیا |
لیسانس |
زن |
دانشگاه بیرجند |
|
33 |
4 |
0 |
شیمی |
کارشناسی ارشد |
زن |
دانشگاه بیرجند |
|
30 |
3 |
1 |
مهندسی کامپیوتر |
لیسانس |
مرد |
دانشگاه بیرجند |
|
40 |
18 |
5 |
علوم تربیتی |
کارشناسی |
زن |
دانشگاه بیرجند |
|
37 |
13 |
2 |
ریاضی |
دکتری |
زن |
دانشگاه بیرجند |
|
32 |
12 |
2 |
دکتری منابع آب |
دکتری |
مرد |
دانشگاه بیرجند |
|
31 |
2 |
0 |
علوم دامی |
دکترا |
مرد |
دانشگاه بیرجند |
|
30 |
4 |
1 |
کشاورزی |
ارشد |
مرد |
دانشگاه بیرجند |
|
22 |
2 |
0 |
گیاه‌پزشکی |
کارشناسی |
زن |
دانشگاه بیرجند |
|
21 |
۲ |
0 |
زبان و ادبیات انگلیسی |
کارشناسی |
زن |
دانشگاه بیرجند |
|
22 |
5 ماه |
0 |
گیاه‌پزشکی |
کارشناسی |
زن |
دانشگاه بیرجند |
|
26 |
5 |
0 |
مهندسی بهداشت حرفه‌ای |
کارشناسی |
زن |
دانشگاه علوم پزشکی بیرجند |
|
22 |
3 |
0 |
پزشکی |
دکتری حرفه ای |
زن |
دانشگاه علوم پزشکی بیرجند |
|
24 |
2.5 |
0 |
بهداشت عمومی |
کارشناسی |
زن |
دانشگاه علوم پزشکی بیرجند |
|
22 |
3 |
0 |
فلسفه |
کارشناسی |
زن |
دانشگاه بیرجند |
|
23 |
1 |
0 |
پزشکی |
دکتری حرفه‌ای |
زن |
دانشگاه علوم پزشکی بیرجند |
|
25 |
۶ |
0 |
پزشکی |
دکتری حرفه‌ای |
زن |
دانشگاه علوم پزشکی بیرجند |
|
25 |
6 |
0 |
پزشکی |
دکتری حرفه‌ای |
مرد |
دانشگاه علوم پزشکی بیرجند |
|
40 |
15 |
3 |
تربیت‌بدنی |
کارشناسی ارشد |
زن |
دانشگاه بیرجند |
|
26 |
5 |
1 |
علوم کامپیوتر |
کارشناسی |
زن |
دانشگاه صنعتی بیرجند |
|
34 |
۱۲ |
3 |
مدیریت بازرگانی |
کارشناسی |
زن |
دانشگاه آزاد اسلامی واحد بیرجند |
|
34 |
1.6 |
0 |
شیمی |
دکتری |
مرد |
دانشگاه بیرجند |
|
26 |
3.1 |
0 |
زیست‌شناسی |
کارشناسی |
زن |
دانشگاه بیرجند |
|
28 |
6 |
1 |
شیمی |
کارشناسی |
زن |
دانشگاه بیرجند |
|
34 |
14 |
1 |
حقوق |
کارشناسی |
زن |
دانشگاه آزاد واحد بیرجند |
|
37 |
13 |
2 |
زبان و ادبیات فارسی |
کارشناسی ارشد |
مرد |
دانشگاه بیرجند |
|
34 |
۱۰ |
2 |
روانشناسی تربیتی |
کارشناسی ارشد |
زن |
دانشگاه پیام نور بیرجند |
|
35 |
11 |
2 |
زبان و ادبیات فارسی |
کارشناسی ارشد |
زن |
دانشگاه بیرجند |
|
23 |
1.5 |
0 |
علوم تربیتی |
کارشناسی |
مرد |
دانشگاه فرهنگیان بیرجند |
منابع
- آقایی، اصغر (1381). بررسی دیدگاه دانشجویان نسبت به ازدواج دانشجویی. خلاصه مقالات همایش ازدواج دانشجو: راهکارها و چالش‌ها، اصفهان، دانشگاه صنعتی.
- پناهی، علی احمد (1385). ازدواج در اسلام؛ با نگاهی به کارکردهای تربیتی و روان‌شناختی. معرفت؛ 104.
- تاج‌بخش، غلامرضا و نصیری، محمد (1400). رابطۀ متغیرهای اقتصادی و افزایش سن ازدواج با رویکرد سیاست‌های کلی جمعیت. فصلنامه سیاست‌های راهبردی و کلان، 9(1)، 82-103.
- جوادی آملی، خانواده متعادل و حقوق آن، قم، اسراء، حسن‌زاده، صالح (1394). عوامل تحکیم خانواده در فرهنگ اسلامی. پژوهشنامه معارف قرآنی، 4(15), 45-68.
- حیدری، محمود، مظاهری، محمدعلی، پور اعتماد، حمیدرضا (1383). ساخت و هنجاریابی پرسشنامه رغبت سنج ازدواج، نسخه دانشجویی، مجله روانشناسی، 8.
- خجسته مهر، رضا، محمدی، علی، عباسپور، رضا (1395). نگرش دانشجویان متأهل به ازدواج: یک مطالعه کیفی، مجله روان‌پرستاری، 4(2).
- خلجی‌نیا، زهره، عباسی، محمد، خاکی، ایمانه (1397). تجربه زیسته ازدواج دانشجویی: مطالعه پدیده‌شناسی، مجله دانشکده علوم پزشکی قم، 12(5).
- شریفی، احمد حسین (1391). همیشه بهار: اخلاق و سبک زندگی اسلامی، قم، نشرمعارف.
- شریعتی کمال‌آبادی، محسن؛ اسماعیلی رضا، حجازی سیدناصر (1400). تدوین مدل پایداری ازدواج بر اساس عوامل اجتماعی و رضایت از روابط زناشویی در ازدواج‌های دانشجویی و رتبه‌بندی این عوامل. نشریه علمی روانشناسی اجتماعی، 9(61)، 91-103.
- صانعی، ا و نیکبخت ناصرآبادی، ع.(1384). روش‌شناسی تحقیقات کیفی در علوم پزشکی. برای فردا: تهران.
- غنیمتی، حسن و مهدوی محمدصادق (1395). بررسی تأثیر ازدواج دانشجویی بر روی ابعاد کارکردی عام نظام اجتماعی. فصلنامه خانواده پژوهی. 4(16)، 387-405.
- غضنفری، احمد (1391). بررسی عوامل مؤثر بر رضایت از زندگی ازدواج‌های دانشجویی. فصلنامه فرهنگی - تربیتی رنان و خانواده، 7(20)، 45.
- طهماسبی، احمد (1397). مدیریت مشاجرات خانوادگی، قم، یاقوت.
- قوتی سفیدسنگی، علی؛ شهابی، محمود و حسن‌زاده چوکانلو، حسین (1395). تحلیل جامعه‌شناختی عوامل مؤثر بر رضایت در ازدواج‌های دانشجویی. فصلنامه مطالعات جامعه‌شناختی جوانان، 6(21)، 135-156.
- کاظمی پور، شهلا (1388). سنجش نگرش جوانان نسبت به ازدواج و شناخت آثار و پیامدهای آن با تأکید بر ازدواج‌های دانشجویی. فرهنگ در دانشگاه اسلامی، 13(2)، 75-95.
- کیهان (1398). دانشگاه، چهارشنبه 16 بهمن 1398، شماره ۲۲۳.
- لر، هیت، مکرنسکی، سوزان، معجزه گفت‌وگو: راز دستیابی به زندگی مشترک عاشقانه و مستحکم، تهران، صابرین، 1386.
- مهدوی، محمد و نعمتی، شهروز (1397). بررسی علل انتخاب ازدواج دانشجویی در بین دانشجویان؛ مطالعه پدیدار شناختی. معرفت فرهنگی اجتماعی، 10(1)، 91-103.
- میرمحمد صادقی، مهدی (1383). ازدواج (آموزش پیش از ازدواج) اصفهان، معاونت پیشگیری سازمان بهزیستی، 1383.
- Mason, M. (2010), Sample size and saturation in PhD studies using qualitative interviews. Forum: Qualitative Social Research, 11(3). 1-15.
- Morrow, R., Rodriguez, A., King, N. (2015). Colaizzi’s descriptive phenomenological method. The Psychologist, 28(8), 643-644
)